• MORALIS
BEATT A.-M. DE LIGORIO.
m
EDITIO ABSOLUTISSIMA,
EMINE.NTISSIMO ET ILLUSTRISSIMO CARDINALI, ARCUIEPISCOPO -VESONTIONENSI,
DEDICATA.
°gff
VESOINTIONE,
EXCUDEBAT OUTHENIN CHALANDRE FILIUS,
DD. CAEDItfiLIS ARCUIEPISCOPI T"SrOCRApni'$.
1832.
I tfgiU
THEOLOGIA
MORALIS.
I
THEOLOGIA
MOIULIS BEATI A.-M. DE LIGORIO.
EDITIO ABSOLUTISSIMA ,
ADJUHCTA IN CALCE rEUIJTILI INSTRVCTIONE AD PEAXIM CONFESSAIUOIWIM , LNA CIIM ILLESTIUSSIMl AC EEVEP.ENDISSmi JOANNIS DOMINICI MANSI ArvCIIlEPISCOri LUCENSIS EPITOME doctuin.e MOUALIS ET CASOSIC* EX OPEUIBLS BENEDlCTI XIV ;
EMINENTISSIMO ET ILLUSTRISSIMO CARDINALI,
ARC HIEPISCOPO VESONTIOJJENSI, DEDICVTA.
VOLUMEN PRIMUM,
C0MPLECTEX8 TRACTATCS DF. COXSCIF.NTIA , T)B LEGIBIS , KEC-HOX DS VSKFPTll >'1BTUTCU TUEOLOGICAHtM.
VESONTIOIYE
EXCUDEBAT OUTHENIN CHALANDRE FILIUS,
D. D. CARDINALIS ARCUIEPISCOri TYPOGRAPllDS.
1832.
I
EMINENTISSIMO ET ILLUSTRISSIMO
T 1 1" U L I
SANCTISSIM/E trinitatis in monte pincio, S. R. E. GARDINALI PRESBYTERO,
ARCIIIEPISCOPO VESONTIONENSI , ROIIANNl DUCI , LEON.E PRINCIPI , ETC.
EML\Ei\TISSL\IE ET ILLUSTRISSHIE PRIXCEPS;
Si obscura quacque et minima , cum clari sub alicujus nominis splendore , in lucem pro- deunt, gloriam accipiant ct magna evaclere vi- deantur ? huic operi, quod eximii doctoris inge-
nio fluxum , tum ratione justitiae, tum ralione gratituclinis , Tuae Eminentiae Xleverendissimae , summa cum animi demissione , offerri et com- mendari maxime decet, nihil defuisse certe pro- ilteri non dubitandum est.
Yisum est enim et imprimis omnibus notum beati A. de Ligorio opera tam luminosa in iis quae ad verae moralis cognitionem spectant , cjuam ubera pro animarum regimine , et pro pietate fovenda , tuis curis adhibitis , tua aucto- ritate interposita , tandem apud nos invaluisse , vipotissimum clecisionis , quam, Te postulante, Sacra Poenitentiaria emisit. Quae agendi ratio , Eminentissime Princeps, si toti Galliarum Ec- clesiae et speciatim tuae dioecesi perutilis fuerit , est tibi sane perhonorifica. Nam inter praestan- tissima quae tui pontificatus labores illustrant, illud prae caeteris laude et admiratione dignum vicletur, quod singulari studio, sanclae Sedis vestigia prosequens, et in doctrina, etin praxi nos celernce Urbi nodis arctioribus devinciri vo- lueris.
Occurrittamen nobis quod praetermittere non debemus, Eminentissime Princeps, et quo ista volumina Tibi dicare, laborisque nostri Te patronum advocare impellimur. Eorum auctor beatus A. de Ligorio magntis fuit pontifex; in eo omnes emicuere virtutes quae pastorem Dco
VII
et Jiominlbus dilectum reddunt. Tu vero, ut pontifex , alter es beatus Alphonsus : cum , in omnibus virtutum pastoralium ofhciis, curatus ac fervens ejus sis cemulator. Ejus eminentem sanctitatem, tua eminenti pietate ; ejus bonita- tem, tua caritate* ejus zelum apostolicum, tuo divinae gloriae zelo et salutis animarum ad vi- vum reprsesentas.
Quin imo ! in Te honoratur purpura romana ; in Te episcopalis splendet character cujus vi- gore , infaustis hisce temporibus , adversa om- nia fortiter superans , tui ipsius tuorumque malorum omnino oblitus , paci obtinendae , bo- noque religionis provehendo te totum impen- dis, tanquam Ecclesiae catholicae acerrimus propugnator. In Te demum assidua magis ac magis crescit sollicitudo qua , omnes ac singulos tuae Ecclesiae fideles, proecipue sacerdotes et clericos amplectens, spiritu et corde semper illis ades, quasi mens in toto corpore, ut in- formes , vivifices , perficias ac lucrifacias.
Quae Cum ita sint , non dubitandum est, II- lustrissime Princeps , quin novam hanc TJieo-* logioe Moralis beati Alphonsi de Ligorio edi- tionem, gratissimo vultu, suscipiasatque tuearis, utea , tuoprsesidiomunita , tuo nomine decorata ad publicum transiens, religionis gloriae effica- cius prosit, simul utilitati eorum qui in vinea
VIII
raagrii Patrisfamilias , quas Tibicredita est, pro virili laborant. Interea , dum preces Deo fundi- mus ut Tuam Eminentiam diutissime servet in- columem, ne tua laedatur rnodestia , si nostro judicio , anteeamus posteros , qui Te Ecclesiao Yesonlionensis decus etamorem, patrem opti- mum , augustum, sanctum aeternitati consecra- bunt.
TU.E EMINENTLE,
Humillinius ac dcvotissimus scrvus, OlTUEM\ CHALWDRE.
CONSULTATIO.
D. D. CARDIIVALI
POENITENTIARIO MAJORI.
EMINEISTISSIME,
JLudovicus-Franciscus-Augustus, Cardinalis de Rohan- Chabot, Archiepiscopus Vesontionensis, doctrinae sapien- tiam et unitatem fovere nititur apud omnes Dicecesis sua? qui curam gerunt animarum ; quorum nonnullisimpugnan- tibus ac prohibentibus Theologiam moralem beati Al- phonsi-Mariae a Ligorio , tanquam laxam nimis , periculo- sam saluti et sanoe morali contrariam , sacrae Pcenitentiariae oraculum requirit, ac ipsi unius Theologiae Professoris sequentia dubia proponit solvenda.
i° Utrum sacrac Theologiae Professor opinior.es , quas in sua Thcologia morali profitelur beatus Alplionsus a Li- gorio, sequi tuto possit ac profiteri?
2° An sit inquietandus Confessarius qui omnes beati Alphonsi a Ligorio sequitur opiniones in praxi sacri pceni- tentiac Tribunalis , hac sola ratione quod a Sancta Sede Apostolica nihil in operibus illius ccnsura dignum rcpcrlum fueril? Confessarius , de quo in dubio, non legit opera beati Docloris nisi ad cognoscendum accurate ejus doctri- nam , non perpendens momcnta rationcsve, quibus variae nituntur opiniones; sed existimat se tulo agere co ipso quod doctrinam quae niliil ccnsura dignum continet, pru- dentcr judicare queat sanam csse , tutam nec ullatenus Sanctitali Evangclica? contrariam.
DECISIO.
Sacra Pcenitentiaria perpensis expositis : Kcverendis- simo in Christo Patii S. R. E. Gardinali, Archicpiscopo T esontionensi respondendum censuit :
Ad primum quacsitum : Amrmative ; quin tamen indc reprehendcndi censeantur qui opiniones ab aliis probatis Auctoribus traditas sequuntur.
Ad secundum quoesitum : TSegativc ; habita rationc men- tis Sanctae Sedis circa approbationem scriptorum servo- rum Dei ad eiTectum Canonizationis.
Datum Romae , in sacra Pcenitentiaria , die 5julii i83i.
A. F. de XIETZ, S. P. Rcgcns.
F. Fricca , S. P. Sccretarius. Concordat cum Originali.
A. Cardinalis, Arciiiepiscopus Yesontionensis.
AD LECTOREM.
Quum lectoribus vellemus commendare Theo- logiam moralem beati Alphonsi Mariae cle Ligo- rio, cujus novam editionem typis mandamus ; nos id praestituros duxiimis , si hanc de opere exhiberenms hodierni Romani Pontificis Leo- nis XII epistolam. Hanc, tribus vix elapsis an- nis, ipse Pontifex Hyacintho Marietti , Tauri- nensi bibliopolae , editionem praefatae Theologiae suscepturo , misit. Quidquid ad illius sanctissimi nec-non doctissimi libri laLidem scripsissemus , ista epistola eminenter continet; jam ergo suf- ficit si hLiJLis verba pro verbis reddamus : satis superque hoc opus commendabitur.
DILECTO FILIO
HYACINTHO MARIETTI
LEO PP. XII.
DILECTE FILI ,
SALUTEM ET APOSTOLICAM LENEDICTTOVT.M
L»T rninus noccat malorum colluvies librorum qua, nunquam satis dc- ploranda aetatis nostrae calamitate, regiones omnes redundant, non cxi- guus fuit scripforum pietate ac doctrina pra?stantium numerus , quos Deus ad religionis morumque tutelam , miscricordi providcntiae suae consilio nunquam perditorum non opponit audacise. In quibus cum prajsertim vir sanctissimus idemque doctissimus Beatus Alphonsus de Ligorio jure optimo numerctur, imo singulari quodam excellat tenera? pietatis affectu, et in eam potissimum curam scriptis suis incumbat, ut frcquentem suadcat sacramentorum usum , Cbristi Jesu amorem , et ejus misericordiae mcritorumque fiduciam , beataxrac Yirginis Dcipnne , ac coelitum sanctorum cnltum inculcet , qucc demum firniissima sunt adversus omncm pravitatem piaesidia; optiine sane de Pieligione mcritus es , et sua si noiit commoda, de universa hominum socictatc , qui in scriptoris liujusmodi opcribus eolligcndis , et in lucem cdcndis operam tuam industriamque collocavcris : Nosque potissimum habcmus gra- tiam, quibus, pro pastorali nostro munere, nibil magis est cune, quam ut omni opc profligcntur vitia , pietasque foveatur. Ejus rei testi- monium , gratique in te animi qui etiam observantiam in Nos tuam professus sis niisso ISobis cditionis cjusdcm cxemplari , itemquc inci- tamcntum ad ejusdem generis libros , ut antc fecisti , quaraplurimos possis evulgandos , aureum , quod tibi mittimus , numisma esse volu- mus, cum apostolica bcnedictione , quam tibi amanter impertimur.
Datum Piomre apud S. Pctrum die 19. fcbruar. anni i8a5. Pontiuca- tus nosiri anno II.
G\srAK GAsrARisi, ab ejnstolis latinis.
BEATISSIHO
AC SAWCTPSSIMO PATRl
BENEDICTO XIV,
PONTIFICI MAXIMO,
ALPHOXStS DE LIGORIO.
M.VM dignilatis majestas, Beatissime Pater. doctrina? . atque eniditionis tua? fasth;ium , ne tibi hoc meum opus morale sim- pliciori, ac prorsushumili shlo conseriptum exhiberem. aut sua- dere me omniuo . aut dubitantem deterrere magnopere debui>- sent: summa vero Sanclitatis tua1 benignitas, ac fcrventis>imus zolus. qui in Te scmper cnituit . prius ut optimi prresulis singula- rum Ecclesiarum partes absolveres . et deindc ut summi universa- lis Ecclesiae pastoris muneri yigilantisSHne satisfaccrcs , me im- puleiunt, ut hos tenues labores mcos , quos nonnisi pro ani- marum salute suscipere . et in publicam edere luccm constitui . Tibi libentissime dcdicarem. Cum enim fuissem Dci bcneficio vocalus ad missionum ministerium pro adjuvanuis populis per rura dispersis . iisque potissimum . qui spiritualibus magis desti- tuuntur auxiliis , visa mihi ad hoc fuit necessaria scicntia plus quam mediocrisrerum moralium. qua? lum ad instrucndas, tum ad : endas animas csset accommodata. Qua de re tam pro mea , quam pro juvenum nostrce sodalitatis intelligentia oportunumduxi opiniones probabiliores. utilioresque ad animarum salutem seli- gere. Cumque plurimis per plures annos relectis auctoribus tam benignx, quam rigidae senlentia? , alios nimium benignitati in- didgen^es, alios nimiumausteritati addictos comperisscm , opei\T prctium me facturum credidi . silibrum edcrem qui mediamviam tencns, sententias magis veiitali consonas, magisque scitu ne- scMntiasdirigendaseTponeret; alque, hac arrepta opportunitate. multa in co ad praxim pertinentia , qua? sacrarum missionum excicitio didiceram, fi atribus mei* committerem. Opus, Deo juvante, ccepi . et absolvi . et absolutum typis demandavi : quod . cum uni\ crse fucrit acccpfum , rursnsqne debnerit pablici juris neri , in meliorcm ordinem fedegi, diligentiiis quibusdam doctrinis cnucleatis, compluribus aliis adjcetis, additisque insu- per aliquibus disseriationibus de infallibititate definitionum pon- tinciarum, et de earuradems-ipra concilia superioritate.
a..
XIV
At , auia libri oinnes, qui ex theologiaj principiis, fideiac mo- rum coiitroversias pcrtraclant , Tibi soli debentur, iiuietsummus cs thcologia? princeps , unusque Ecclesiae moderalor, divinae ve- rilatis conservator et vindex , unusque controversiarum judex. ab ipso Deo singulari providentia ad hoc constifutus, prout dixit Alaxiraianus episcopus Conslantinopolitanus ( Epist. ad Oricnta- les ) : « Omnes iincs terrae, oinnesque vcram fidcm proiilentcsin » RomanorumPontificumpotcntiam tanquam in solem respicere, » qucm dc caeteris mortalibus ex tcrrarum orbe conditor orbis ele- » git , cui cathedram raagisterii principalitcr possidendam tenere »"pcrpeluo privilegii jure concessit, ut quisquis divinum aliquod » sive profuudum nosse desiderat, ad hujus praeceptionis oracu- » lum, doctrinamquc recurrat. »
llinc juste hoc opus Tibi dicandum exislimavi , eoque magis , quod una ex praecipuis causis, qua2 me ad iilud edendum induse- runt, fuit, ut cognitas omncs haberent saiuberrimas bullas, epi- stoiasqueencyclicastuas, quae tantopcrepiofuerunt, et prodeiunt usque ad sreculorum consummationem universali moruni rcforma- lioni cunctorum fidelium : quandoquidem in eisdemS. T. summa piudentia nequc ad nitnium rigorem, neque aii nimiam benigni- latem deciinans; sed temporum defectui condescendens , mira suavltale disposuit id quod cum ingenti animi fortitudine sibi proposuerat.
Fuit pra3tcrea mihi consilium plurimas in medium doctrinas pvoferre , quas ex aureis tuis operibus sum edoctus , quibusquc S. T. non pauca immortali recordationc digna atquc edisccnda uiiiversae reipublicai littcrariae tradidit. Haec enim tua grandisdoc- trinee eminentia non minus , quam reliquaequae in Te elucent vir- tutes , nempe morum integritas , admiranda a propinquis aliena- tio, prudentia singularis, incomparabilis salutis animarum zclus, ct summo sacerdotio apprime necessarius , Tesupremopontificatu dignissimum rcddiderunt.
Demumsi librorum dedicationcs solcnt tcslcs cssc grajti animi a<- non immcmoris acceptorum ab aliquo magno Principc iiencli- ciorum, cum unus ipse sim ex fratribus congregationis SS.Hedcm- ptoris , cui Tu nupcr apostolicam auctoritalem bcnignissimc ac- commodasti, oportcbat jure merito , ut Tibi uni hoc opus sislere- tur , ac praeterca nemini.
Tu igitur, Beatissime Paler , per illam , qua genus humanum complecteris , caritatcm , pcr curamillam quamchristianis omni- bus enixc et dcbcs ct praestas , pcr ilium ipsum cujus in tcrris vices finigeris Jesum Christum , excipe pietalequasoles hoc qnalccum- que munusculum, quod Tibi sacro ct pra^scnto, ut modereris, cor- ri;;a;-, , dclcas quicquid in co vcritati absonum visum fuerit ; ci
x\
quid boni est,fave.is, cl tuearis ; paternaque, acapostolica benc- dictione tua pro.sequi non dedigneris, tum opus ipsuin , ut ani- maruin prosit saluti , tuni mc sodalcsquc mcos , utin nostro mi- nisterio divinas gloriae coopcrantes, ubcrrimum in vinea Domini fructum reportare valeamus.
iNostrum autem erit jugiter Dco fundere preccs, ut universo christiano orbi Sanctitatcm Tuam diu servct incolumem , diuqnc in terris relinquat, quo tandem aliquando non sine omnipotenlis Dci pi\rsidio cathoiica? religionis hostes , omncsque a vera fide abcrrantes ad ovilc, ndeliumque ccetum, ad unicum salutis por- tum felicissimc dcducantur.
TRANSLATIO LITTERARUM
SS. D. N. BENEDICTI XIV,
ITALICE SCRIPTARUM
OUIBl S OOMMENDATUR THEOLOG1A MORALIS.
D!L ECTO FILIO
ALPHONSO DE LIGORIO
PKESBYTERO CONGREG ATIONIS SS. REDEMPTORIS
BENEDICTUS XIY.
DILECTE FILI SALUTEM ET AFOSTOLICAM BENEDICTIONE3I.
Accepimus vestras litteras datas octava junii una cum se- cundo toino Theologiae Moralis et aliis operibus a te edi- tis , quae , minoris licet molis, magn^e animarum utilitati inserviunt ; gratum nobis fuit ea acciperc , et praecipue Tractatum Theologiac Moralis (cujus dedicationcm Nobis factam acceptam liabemus) qucmque ea , quapar est , at- tcnlione perlectum , utiles observationes continere reperi- mus. IMinime tibi dubitandum quin futurum sit ut oinni- bus placcat quorum usui destinatur. Yolvemus eum , et rcvolvcmus, et confidimus, crctcros ejusdem operis Tra- ctatus eadem satisfactione a Nobis lcgendos.
Intcrim in Nostra? erga te benevolentiae pignus Aposto- licam Benedictionem tihi peramanter impertimur.
Datum HomacapudS. MariamMajoremdie i 5. juiii 1705.
Pontificatus nostri anno decimo quinto.
PRiEFATIO
PRO INTELLIGEINTIA TOTIUS OPERIS.
Ljum prsecipuum sit intentum nostrae minimae congregationisSS.
Redemploris missionibus vacarc, cumque missionariorum exerci- tio nccessario annexum sit munus conscicntias hominum instru- ctionibus, et confessionibus dirigere : ideo piurimis ab binc annis excogitavi juventuti sodalilatis nostrae librum de re inorali tra- ctantem tradcre , qui mediam interaliosaut niraisrigidos, aut ni- misbcnignosviamleneret. Opusabsolvi, sedquia nimisfcstinanter fuit illud typis dcmandatum , ut aliis satisiaccrem , mihi non sa- tisfeci ; plura enim in eo vel non benc cxcussa excideiunt, vcl confuso ordine fuerunt cxposita. Idcirco , cum ea diligentiorc exa- mine , nccnon clariore mcthodo indigere animadvertissem , ani- mum ad sccundam editionem applicui, in qua admeliorerxi ordi- ncm omnia redigerc curavi, et utillissiinis doctrinis libruni copio- siorcm reddere. Nonnullas etiam opiniones (temporisdecursu rebus ad utiliorem trutinam revocatis ) , homincm me agnoscens y refor- mavi. Nequeinhoc erubui , cum divus Augustinus non erubuerit in pluribus se retractare ; sicut etiam D. Thomam fecisse teslantur Cajctanus, Catharinus, ct Capreolus;ac ipsc doctor angelicus (3. P. quocst. 0. art. 4. ) sic fassus est : Quamvis alibi aliter scripsc- rim.Vt eniin Tullius dixit : Sapientis est mularc consilium. Et aiibi : Nunquamlaudata fuit in una senteniia permansio.
Ncmini autcm superilimm vidcatui posttot libros scientiammo- ralem pcrtractantcs liunc me suscepissclaborem, quasi actum age- rcm; cum etenim plurimos lcgerim auctores , alios inveni , qui plus ayjuo indulgcntes iis qui ( ut ait Isaias cap. 30. ) dicunt : Nolitc aspiccrc nobis ca qua? rectasunt, loquimini nobis placen- tia ; consuunt pulvillos sub corum capitc , ut in peeeatis misere conquicscant : haud cnim dubitandum multum dctrimenti Dci Ecclcsiam sentirc ex istorum auctorum sectatoribus , cum major hominum laxioris vitce pars adillos concurrat. Contra vero rcperi alios, qui ad rcprobanda assueti qusecumque extremam rigidita- tem non sapiunt, consilia cum pneceptis confundunt , novisquc mandatis conscienlias aggravant, humanam imbecillitatem nihil pensi habcntcs, nihiiquc mcmorcs illius sacri canonis ( cap. ult. dc transact. ) qui admonct : In his vcro , in quibus jus non invc- nitur exprcssum, proccdas cequiiatc scrvata, semper in huma- niorem partem dcclinando , sccundum quod pcrsonas ct causas,
XVI II
loca ct tvnpora videris postulare . Ethoc motlo jugum CbristiDo- miui , quod cst suave , intolerabile rcddunt , viamque salutis sic pluribuspraecludunt , juxta illud S. Ambrosii : Sunt etiam in no- bis qui timorem Domini habent , scd non secundum scientiam , statuentes duriora prmccpta, quui non possit humana conditio sustinere ( in psal. 1 18. sermon 5. ). Utraque sane exlrcmitas ma- xirae periculosa ; nam prima spatiosam viam relaxatione ad per- ditionem apcrit ; altera ut ait perdoctus Cabassutius ( in tbeor. jnr. pnef. ad lect. ) duplici tramite urget anircas in ruinam, er- ronca scilicet conscicntia , ct desperatione , cum plurimi , audita bac rigidiore doctrina , in mortalia Jabuntur vcl crcdenles inesse lelhalc pcccatum ubi non est , vel nimia difticultate deterriti, im- possibilc putantes eo modo possc salvari, salutis suce curam peni- ius abjiciunt.
Proptcrea in luccm cdcre delibcravi hoc novum opus, quodin- lef opinioncs nimis bcnignas et nimis sevcras medium locum tc- nerct, quodque non tam diftusum csset, ut non facile legeretur , nec tain breve, ut in multis deiiceret. Concinnatas in hoc repc- rias omnes quaestiones , et res moralcs , quce magis ad praxim de- serviunt. T't vero sententias veritati conformiores scligcrem in quacumque quaistione, non parum laboris impendi; pcr plures cnim annos quamplurima auctorum classicorum volumina cvolvi tam rigidae quam ])cnigna scntentiae , quae ultimo ( ut arbitror ) in publicum prodierunt. Praesertim autcni sedulam operam navavi in adnotandis doctrinis D. Thomae , quas in suis fontibus obscrvare curavi. Insuper in controvcrsiis intricatioribus ctiam doctos junio- rcs fonsului.
Praeterea bic invenics in suis propriis loeis diligcnti studio adno- tatos tcxlus tum canonicos tum civiies ad rem pertinentcs. Itcm propositioncs damnatas , ct ( quod utilius) dccreta recentiora summorum Pontificum , ct praecipuc bullas , sanctionesquenuper «•(Jilas a SS. D. N. Papa Benedicto XIV. Nec non plurima hic cx- posui, quae magis missionum et confessionum cxercitio, quam librorum lectione didici. Ut autem justamethodus servaretur, me- dulam Krmanni Bnsembaum prauniltendam ccnsui , non jam ut omucs ipsiusauctoris opiniones approbarem, scd tantum ut ejus- dem methodum sequere , quac inter aliorum nuctorum mcthodos ad rcs morales cxponcndas valde accommodata mihi visa fuit : deinde u» tyronibiis nostra; cqngregationis , juxta nnem milii principaliler propositum, magis prodcssem, ad modum captu fa- ciliorem mcas appendiccs studui exararc : inhocenim maximc in- cuhui, utpotius in claritatc, quain iri scrmonis clcgantia abun- darem.
In delecta autem sententiarum ingens cura mihi fuit scmperra-
XIX
tioacm auctorilati praeponcre ; cl prius quarn meum fcrrcm judi- cium, in eo ( ni fallor ) totus fui, ut in singulis quaestionibusme indifferenter haberem , et ab omni passionis fuiigine cxpoliarom , quod satis , bcnevolc lector, cx eo cognoscere potcris , quod ego non paucas sententias, quas in prioribus hujus opcris cditionibus tenueram , iu hac postrema mutare non dubitavi. Caetcrum salcjji utpiurimum meam exponerc sententiam. justum pondustribuendo majorisjvel aequalis , vel minoris probabilitalis cuiquc senten- tiae , prout meae imbccillitati visum fuit , nc ancipitem relinquc- rem lectorcm , morc aliquorum qui sententias aliorum tantum refcrentcs non parum exosos legentibus se praebent. Ubi vero non invcni rationem pro una partc convincentem , non sum ausus oppositam damnare , morc aliorum qui nimis facile re- probant opinioncs , quas plurcs, et gravcs auctores luentur , quorum doctrinas praelaudatusN. SS. P. Eenediclus ( longe abil- lis alienus qui easliberius parvi pendunt ) in suis elaboratis ope- ribus , el omnigena eruditione relertis , non sine aeslimationc com- mcmorat , et saepc eisutitur ; quin etiam ipsorum opinionibus non parum deferl, iisque innixus in multis Christi fideles instruit , ut videre est in suo Iiullario.
Caetcrum , bcnigne lector, tc admonilum volo , nc exislimes mc opinioncs illas approbarc, vcx eo quod non reprobem ; eas cnim quandoque fideliterexponam cum suis rationibus , et pa- tronis , ut alii pro sua prudentia, cujus pondcris sint , adjudi- cent. Deindc advertas, quod, cum aliquam opinionem vcrio- 1 cm voco , tunc contrariam non habeo ut probabilem , clsi non evpressc ut improbabilem damnem. Insupcr quando unam ex sen- tcntiis probabiliorem appello , nullo judicio dato de probabilitalc alterius , aut utor hoc verbo, non audeo damnare ; nonpropterea intelligo camprobabilem dicere, sed judicioprudcntiorum rcmit- tcre. Si autcm observare vis , quodnam systema tenendum ipse ccnseam circa moralium opinionum elcctioncm , vide c. 3. in tract. allcro de conscientia probabiii num. 53. et seq. Valc.
THEOLOGIA
MORALIS. LIBER PRIMUS.
TRACTATUS PRIMUS.
DE CONSCIENTIA.
MONITUM AUCTOIUS.
Adverte, Lector benevole, quocl primum hunc Tractatum de Conscientkt, quo aclitus ad uni- versam Moralem Theologiam aperilur, speciali studio a me elucubratum pro faciliori alumno- rum meorum instructione apponere volui; hoc dico, quia deincle omnes alios operistractatus ab alieno auctore virgulis signatos invenies, meis tamen adnotationibus adjunctis. Elegi autem illos alterius auctoris tractatus inserere, ut or- dinem rerum ab eo servatum sequerer, eo quod talis ordo propter rerum distinctionem et con- nexionem optimus universe a pluribus reputa- tus est.
CAPUT I.
QUID CONSCIENTIA, ET QUOTUPLEX ? ET QU.ENAM SEQUENDA ?
i. Dercgula remota, ct proxima actuum humanorum. — a.De conscien- tia ct syndercsi. — 3. Dc conscientia rccta ct erronca. - — 4- De co qui scquitur conscientiam yincibilitor erroneam. — 5. Dc eo qui sequitur I. 1
a LIB. I. TRACT. I.
conscicnh..m invincibi.litcr erroncam. — 6. An sic operans mcriluu» acqnirat in operahdo? — 7. Respondctur objccfioni adversariorum. — 8. An detur conscicnlia invincibiliter crronca circa praeccpta natura- lia ? Jiemissive ad Tractat. II. de Legih. n. 1 69. — 9. Dc co qni putat enonec desideriun- malum non essc peccatum. — 10. De conscientia perplcx*. — 1 i.Deconscientiascrupuiosa.Sigoascrnpulosorum — 13. licmedia ct prsescrtim obcdientirc. — i3. Dc periculo scrupulosi qiii non obedit. — 1 \. Dc rcfjulis ^encralibus assignandis. — i5. Quomcdo eonfcssarius gorcrc sc debct cum scrupulosis, tjui timcnt asscntiri cui- libet praTa» co^italioni. — iG. Quomodo cum iis, rjui scmpcr duljitant de eonfcssionibus pnrtcritis. — 17. Quomodo cum iis, qui in omni actione pcccarc formidant. — 18. Quid de iis rjui onerantur cum ac- tuali timorc. — 19. Scrupulosi non pcccant scrupulos vinccndo, quin illos prius deponant.
1. — Doplex est regulaactuumlmmanorum ; unadicitur remota , altera proxima. Rcmoia, sive materialis , est lex divina; proxima vero, sive formalis , est conscientia; quia licetconscientiainonmibus clivina? lcgi conformari debeat, boiiitas tamen , aut malitia liumanarum actionum nobis iiinotescit, prout ab ipsa conscientia apprelienditur , uti docet S. Thomas : Ratio humana esl regulq voluntatis hu- vianai, c.r qua cjus bonitas mmsurctur. 1. 2. q. 19. art. 4- Et clarius alio in loco : viclusluunanus judicatur virtuosus, vcl vitiosus, sccundwn bonum apprchenswn , in quod vohintus 'crtiir, ctnon sccundum matcrialc objcctum aclus. Quodlib. 3. j:it. 27. Prius i{jcnius de regula pioxima, nempe de con- icientia, deinde de remota , uimirum de legibus.
2. — Conscientia definitur sic : Esl judicium , scu dicta- mcn practicum rationis , quo judicamus quid hic et nunc agcndum ut bonum , aul vitandum ut malum. Dicitur autem conscieiitiar//cttf7fie/i practicum, ad diiTerentiani s\ nderesis, q-aac est cognitio speculativaprincipioruni universalium ad bene vivcndum, scilicet, Dcus cst colcndus : Quod tibi non vis, altcri ne feccris , ctc, ut babctur ex S. Tlioma, p. 1. qu. 79. art. 12.
3. — Dividitur autem conscientia in rectam, erroneam , perplexam , scrupulosam, dubiam , et probabilem. Rccta ea,qiuedictatverum ; pcccat ideoquicontra eam operatur, cuni dicat Apostolus : Omnc quod non cst c.v fidc ( nempe ex dictamine conscicntia?, ut explicant Estius , etalii) j>cc- caium $st, Rom. 4- Confirtnat Innocentius III. in cap. Liueras, de Rest. Spol. Quidq^id fit contra conscientiam
DE COIVSCIEATIA. 3
(v.(!iflcat ad gehennam. Conscientia xero crronca estea,qua: dictat falsum, lanquam verum. Ileec autem alia est vinci- bilis, alia invincibilis. Vincibilis est, quae, cum debeat, et possit vinci ab operante, vel quia errorem jam advertit, velsaltem dubitatcle errore, advertitque simul ad obliga- tionem illum vincendi , tainen negligit illnm vinccre, Ut docent S. Anton. 2. p. tit. 5. c. 1. §. 5. Navarr. Palud , 9. n, 9. Salm. tr. 20. c. i4- » 9- et Suarez in 3. p. d. l\. sect. 8. n. 18. cum Sylvio , Cajetano, aliisque communis- sime ex S. Tlioma cle Yerit. q. i5. ar. 4. ad 10. Notant autcin Salm. 1. cit. et Castr. tr. 2. de Pecc. D. 1. p. i5. n. 6. cum Azor. Suar. Vasq. Bonac. etc. et Wigandt. de Consc. Ex. 1. q. 3. n. 7. non esse opus, ut diligentia ad- liibenda ad vincenclum errorem sit maxima, sed sufficere ut sit communis , et ordinaria. Invincibilis vero est, quse moraliter vinci ncquit, cum nulla cogitatio, nec dubium erroris veniatin mentem operantis , nec etiam in confuso, dum operatur , vel cum actionis causam ponit , prout latius explicabitur in lib. Y. tr. de Peccatis , ubi agetur de ad- vertentia ad peccatum requisita.
4. — Hinc dicimus 1. Qui conscientiam vincibiliter erro- neam liabet , semper peccat, s-ive juxta eam , sive contra eam operatur. Peccat enim agendo contra eam , eligendo malum quod judicat esse malum : peccat vero agendo juxta eam,quia, cum errorem debeat et vincere possit;illum non deponendo temere operaiur.
5. — Dicimus 2. Qui conscientiam invincibiliter erroneam liabet, non solum non peccat juxta eam operando , sed etiam aliquando tcnetur illam sequi. Ratio utriusque est : non peccat, quia licet in se actio recta nonsit, recta est tamen juxta conscientiain operantis ; tenetur autem juxta eam aliquando operari , si conscientia , qua? est regula pro- xima, sic ei suggerit agendum.
6. — Non solum autem , qui operatur cum conscientia invincibilitcr erronea , non peccat , sed etiam probabilitis acquirit meritum , ut recte sentit P. Fulgentius Cuniliati, de Consc. c. 1. 11.6. cum aliis communissime. Ratio,c|iiia ad dicendum aliquem actum bonum , saltem inadscqua— tum,suflicit ut ille dirigaturper rationis et prudentisc dic- tauien. Cum ergo operans prudenter agit, procul dubio
h LIB. I. TRACT. I.
mereri debet propter bonum finem quo operalur, nempe (jloria? Dei , aut cbaritatis erjaa proxiinum , etc. sicut contra demeretur, qui bonum opus facit , scd apprehensum ut malum, propter malum iinem quo opus iilud exequitur.
7. — Objicit Franzoja (Tlieol. Mor. 1. 1. c. 1. art. 1.} nunquam malam actionem possc esse causam meriti , ailert- que pro se S. Thomam , qui 1, 2. q. ig. art. G. sic ait : i)onum causatur ex inlcgra causa , malum autcm singulis dcfcctibus. Et ideo ad hoc ut dicatur malum id , in quod icrtur voluntas, suflicitsive quod sccundum suam naturam sit malu.ni , sive quod apprchendatur ut malum. Sed ad boc utsitbonum , requiiitur ut utroque modo sit bonum. At respondetur, quod S. Doctor loquitur hic de bono ab- solutc et simpliciter sumpto, non autem dc bonorespective et per accidens , prout a conscientia , quoe est regula pro- ximaaftendi , invincibiliter apprehensum est , juxta id quod idem Angelccns docet ( ut supra retulimus)dicens : jiclus iiumnmis judicaiur virtuosus vel vitiosus secundum bonum ap- preJiensum , in quod voluntas fcrtur, ct non sccunclum matcrialc ohjectum aclus. Quodlib. 3. art. 23. Juxta quod P. Conc. (Theol. Christ. tom. 2. 1. 2. de Consc, diss. 1. cap. 5.' quamvis in argumento dicatopcraex consdentia erronea, etsi invincibili , nulla prredita csse bonitate, aut merito , ]>ostmodum tamen ibidem n. 36. nobiscum sentit dicens : Polcst cnim quis , dum excrcet opus materialitcr malum , iiabere plurcs actus bonos , intcntioncm ncmpe bonam Deo placcndi. Hos bonos et mcritorios dicimus , quamvis actus quipcr sc tunc
cxercetur sit materialitcr malus , tion imputabilis ad culpam
quiaopusmaterialiiermalum, cum non sit voluntarium , tcfun- ilcrcin islos actus maliliamnon valct. Id fortius confirmatur a S. Bcrnardo,quidocet(de Pra?cept. et Disc. c. 12. et 17 snljditumpraelato obedientemex rectaintcntione, meritorie a^ere, quamvis materialiter errct contra lcftcm. Et c. i5. 11. 35. sic scribit : Etauidcm iaudcdignam dixcrim vcl soiam ititentionem piam, necplane condiana rcmuncrationc fraudabitur in opcre quoque non bono ipsa botia voiutilas.
3. — Quseritur 1. An daripossitconscientia invincibiliter crroncacirca pnrcepta juris natura? ? Kespondeturhic brevi- ter, quod potest dari circa conclusiones mediatas et remotas a nrimis principiis, non vero circa conclusiones immediatas,
DE CONSCIE^TIA. 1
et proximas ; ut csset , auferre alienum invito clomino , occidere innocentem, etc. Est communis sententia, qunm infra probabimus auctoritate pracsertim S. Tliomsc in tr. II. de Legibus, n. 169.
9. — Quaerilur 2. An dari possitconscicntia invincibiliter erronca in co , qui cupit aliquod pntrare mnluni , puta Fornicatiouem , judicans pcr errorem solum dcsidcrium fornicandi non essc mortate, si fornicntio fncto non sequi- tur? Affirmnnt id ut probabilius Snncbez , etCardenas, di- centcs bunc peccnrc tnntum mnterinlitcr , quin , licet ipsc velit mnlum illud objectum , tnuien invincibiliter credit desidcrium suum injuriamDeo non irrogare. Hnnc tnmen oj)inionem uunquain probabilem censerc potui; nunquam enim intelligerc vnlui, quomodo qui vult delibcratc nctio- nem exercere,qua scitDoum oftendi, possit iuculpnbiiitcr credere, Deum non offcndere, dum eflicaciter cupit iliam exequi , qua certe agnoscit avcrti a Deo. Sed dices : Quo- modo iste peccabit formaliter ilio suo desiderio , si mali- tiam ejus ignorat? Respondetur : Quamvis detur , quod ignoret malitiam illius actus interni, certo tamen agnoscit malitiam actus externi : si ergo vult illum exequi , jam cogni- tum ut malum , quomodo a peccato excusabitur? Omnes quidem ex ipso luminc natursc dignoscunt , se teneri ad obediendum suo Creatori : quando igitur quis deliberntc vult ngere id quod scit a Deo sibi vetitum , necessnrio simul ngnoscit, quod male agit : ct quamvis reflexe tunc non peccet, putando solum actum externum esse peccatum; cxcrcite tamen et in facto esse jam peccat, volens negaio Deo , tempore quocogitat peccatum consummare , debitam obedicntiam. Instabis : plures rustici ideo non confitentur de hispravisdesideriis , c{uia credunt tum tantum peccare, cum peccatum externe consummant. Respondeo : Isti po- tius falso dccipiuntur in credendo , quocl non tenentur confiteri peccata qu?c non consumniant; scd prudens con- fessariusjudicare debet, cjuod cum Consenserunt in pecca- tuin consummandum , vere et formaliter peccaverunt , voluntate prava se a Deo avertentcs. Ex bis omnibus opi- nionem contrariam cum aliis doctis rccentioribus parum probabilem censeo.
10. — Pergamusadaliasconscicntiajspeciesdiscutiendas.
r> LIB. I. TRACT. I.
Conscientia pcrnlcxa est ea , qua quis in mcdio tluorum praeceptorum constitutuspeccare credit , quamcumquepar- tem eligat, ex. gr. si quisperjurio posset in judicio servare vitam rei , et ex una parte angeretur a praecepto religionis non pejerandi , et ex alia (errore ductus)a pra?cepto caii- tatis erga proximum, nec resolvere se valeret, quacritur quid agere deberet in hoc casu? Respondetur: Si potest actionem suspendere, tenetur illam differre, donec con- sultat sapientes : si vero suspendere nequeat, tenelur eli- gere minus malum , vitando potius transgressionem juris naturalis , quam humani , aut positivi divini. Si autem non possit discernere quidnam sit minas malum , quamlibet partem eligat, non peccat,quia in hujusmodi casu decst libcrtas necessaria ad peccatum formale.
1 1. — Agamus hic ultimo dc conscientia scrupulosa , dc qua longiorcmoportethabere sermonem. Conscientia scru- pulosa est ea , quae ob levia motiva absque ralionabili fun- damento (scrupulus enimestinanisapprehensio) saepefor- midat depeccato, ubi revera non adest. Signa conscientiae scrupulosae haec sunt : i. Pertinacia judicii, qua scrupu- losus sapientum consiliis parera renuit, varios consulit , sed nullius judicio acquiescit ; imo quanto magis plures audit , eo plus perplexus evadit. 2. Frequens judicii mutatio ex levibus motivis ; unde oritur inconstantia in agendo , mentisque perturbatio , praesertim in operationibus extei- nis, puta in celebratione missae , in horarum recitatione , autsacramcntorum administratione, vel perceptione. 3. Ila- bere reflexiones impertinentes plurium circumstantia- rum , quae in actione adfuerint , vel adesse potuei unt. 4- I«* onmibus formidare de peccato ; et mente haerere contra sapientum , ac etiam proprium judicium , et ideo nunquam contentum esse una confessarii assertione , scd saeplus eo- dem actu eumdcm exquirere , an in agendo juxta consilium datum conscienlia esse possit immunis a culpa.
1?.. — Reuaedia autem pro hujusmodi scrupulosis ad— hiben.la sunt ha?c. Postquam confessarius exsignis supra allatis jam perceperit pmniientem csse scrupulosum , pjr«- scribatci. 1. Ut valde humilitatis virtuiem colat, saepe enini scrupuli cx superbiae vitio ortum habent. 2. Lt cavcat a "ectione librorum scrupulos excitantium , et scrupulosorum
DE CONSCIENTIA. 7
convcrsationcm cvitct. 3. Nc diu moreturin cxaminc cun- scienti;e, praescrtim circa ca in quibus magis vexatur. /[• Ut fugiat otium, ex quo sacpe mens inanibus appreliensio- nibus impletur. 5. Ut instanler Deo se commcndet , ad ppem obtinendam parendi prxceplis sui dirceloris ; boc cnimsuper omnia praxipuum, imo unicum potest dici re- mediuin bujusmodi infirmoruni esse omnino acquicscere judicio sni superioris sive confessarii , ut omnes docent patres,theologi, etspirituales magistri. Hinc valdeprodei it adsedandas conscienliasscrupulis agitatas , ut coniessarius cis antc oculos exponat bas egregias sapientum auctorita- tes , quas bic subdo. Natalis AlexanderTbeol. Dpgni. Mor. i. 3. c. /[• r- i. dicit : Quod autem scrupuli spemi dcbcanl, accedcntc prudentis;, pii doctiquc directoris judlcio , et contra illos sit agendum, constat cx c. Inquisitionis , dc scut. cxc.,ubi diciiur, quod si quis autcni habct conscicuiiam cx crcdulitaic
lcvi ad sui pasloris consilium licitc potesl agcrc. Id. con-
firmat S. Antoninus ex Joanne Gersone , qui (Tract. de prapar. ad Miss.) sic scribit : Qui rcnuunt crcderc supc- riorum et prudentum consilio ad tales scrupulos dcponcndos, ct agcndum conlra cos , crrant multiplicitcr. Dccipiuntur in lioc multi ex simplicibus, distingucre nescicntcs intcr ea qua? poi iio animoe supcrior, ct ea quw inferior paiitur absquc superioris as- sensu. Hinc affert illud R. Bernardi , qui dixit discipulo cuiciam scrupuloso: Tradc , et in fide mca cclcbrcs. At cticet aliquis, utinam csset mibi S. Bernardus ! nunc vero , clum superiori.smeimediocrcmsapienliaminspicio,nonaudeoilii conscientiam nicam committere. Respondet S. Antoninus ex eodein Gersone : Quisquis ila dicis ,crras ; non cnim commi- sistiic in manibus hominis , quia littcratus, quiapius, ctc. sedquia iibi cstpraepositus. Quamobrcm obcdias illi, non ut homini, scdut Deo. . . Cavcas ad cxtrcmum , nc dum quteris sccuritalci:-, in gra- vcm ruas praicipitationis foveam. Hinc S. Imilippus Nerius suis pcenitentibus (ut in Yita. 1. i. c. io.) sic aiebat : Qiu proficerc in via Dcicupiunt, subnrittant se confcssario docto, citi obcdiant ut Deo. Qui ita opcralur, fit sccurus a rcddcnda raiionc cunciaruni actionum suaruni. Dicebat item, fulcm pru stundam essc confessario, quia Dominus cum errare nonpermilicl. Nihil esse sccurius, quam in opcrando voluntati dircctoris obicmpe- rarc ; nihilqtte pcriculosius , quam sui ipsiusjudicio sc dirigcrc
8 LIB. I. TRACT. I.
Pariter S. Franc. Salesius ( Introd. cap. 4- ) loquens de di- rectione patris spiritualis , scribit ex V. Joanne Avila : Nullo mcliori modo de Dei voluntate apertc nos certos ficri, quam pcr humilem obedientiam ipsius prceccptis. Hoc etiam confirmat Glossa in c. ad Aures, de Temp. Ord. lit. in iine , ubi dicitur : Si vero dubium sit praccptum , proptcr bonumobcdienticeexcusatur apeccato , licet inveritatc sit malum. Idem dicitur in c. Quid culpatur, 23. q. i. S. Bernardus (de Pra?cep. et I)isc. c. I2.)ait: Quidquid vice Dcipracipit homo , quod non sit tamcn certum displiccre Dco, haud secus omnino accipicndum cst, quam si pracipiat Dcus. S. Igna- tius Lojola (in Constit. Soc. Jes.) obcdicndum in omnibus, ubi peccatum non cernitur, id est (ut in Declar. ) : In qui- bus nullum manifestum est pcccatum. B. Humberlus (in \. de Erud. rel. c. i.) nisi aperle sit malum quod prazcipilur, accipicndum cst ac si a Deo praicipcrelur. B. Dionysius Cartus (in i. dis. 3g. q. 3. ) : In dubiis an sit contra prceccptum Dci , standum est praicepto pra?lati, quia etsi sit contra Deum , altamen propter obedicntia? bonum non peccat subditus. Idem docet S. Bonaventura. in Spec. Disc. c. [\.
i3. — Quapropter confessarius enixe curet poenitenlibus scrupulis ve:atis suadere, quod oinnino tutus incedit qui sui directoris consiliis acquiescitet obteinperat inomnibus. in quibus evidens peccatum non apparet ; tunc enim non homini obedit, sed ipsi Deo dicenti : Qui vos audit , me audit ■ ct qui vos spcrnit , me spcrnit. Luc. 10. 16. Contra vero inculcet , magno susesalutis discrimini se committere , qui prrcceptis sui confessarii renuit obedientiam pra^stare ; tunc enim pcriculo se exponit nmittendi non tantuin cor- dis pacem , devotionem , et in virtute pro^ressum , vertim ctiam mentem (quot enim scrupulosi obedientiae non ac- quiesc£frt-^ .n amentiam ccciderunt ! ) item corporis vale- tudinem; imo , quod delcrius est, etiam aniinae jacturam faciendi , nam eo possent scrupuli dcvenire, ut ad tantam cmii redigerent despcrationem , qua vel sibimet mortcm infcrret, utpluribus contigit , vel ut sic dc sua salute dcs- pcrans, babenas ad omnia vitia amplectenda laxaret.
i4- — Prrcterea satagat prudcns confessarius bujusmodi pccnitentibus regulas potius generales, quam parliculares pi;rscribcrc ; regulis enim particularibus scrupulosi fci c
DE CONSCIENTIA. 0
nunquam sc rcsolvere valcnt ad operandum ; quia scmper dubitant , an regula illa praescripta possit valere pro casu occurrenti , qui saepe videbitur ei diffcrens a casu practerito cum confessario collato. Hinc recte ait Concina (Compen- dioTheol. 1. i. dis. i. c. 6. n. 7. ) : Acccptis scmcl rcgulis dircctionis , non dcbcnl (pcenitentes ) importune dircctorcm adirc , et molestissimis interrogationibus vexarc : sed regula- rum, quas acccpcrunt, bcncfcio abigcrc scrupulos dcbcnt.
i5. — Tripliciter autem scrupulosi ut plurimum a scru- pulis vexantur. Alii anguntura pravis cogitationibus, qui- bus assentiri sacpe timent. Alii propter confessiones prae- teritas , quibus satis nunquam fecisse dubitant. Aliipropter timorem peccandi in qualibet operatione , quam acturi sunt. Hinc 1. Pcenitenti , qui pavet cuilibet malae cogita- tioni (puta contra fidem , castitatem , aut caritatem)assen- sum praebcre ; imponat confessarius , ut liujusniodi scrupu- los omnino despiciat , affirmans non pravas cogitationes, sed tantum pravos consensus esse peccata. Et in hac mate- ria non omittat semper uti regula a doctoribus sapienter tradita, nempe eos qui sunt timoratae conscientiae , nisi moraliter certo sciant se in grave peccatum consensisse , immunes apeccato esse judicandos; nam , ut aitP. Alva- rez , impossibile cst peccatum in animamabillo abhorren- tem ingredi , quin ab ea clare agnoscatur. Qua de re saepe expediet scrupulosis cxpresse imponere , ut a confessioue liujusmodi cogitationum se abstineant , nisi tam certo sciant, se in illas consensisse, ut id jurare possint.
16. — II. Pcenitcnti ,qui semper anxius est de practeritis confessionibus , quia formidat defecisse in integritate , vcl in dolore , si ipse generalem confessionem jam alias ex- pleverit, aut per aliquod notabile tempus confessiones suas diligenter peregerit , liuic imponat, ne amplius cogitet de culpis practeritis , necde iis vcrbum faciat in confessione, nisi jurare possit certo peccata illa mortalia pcrpetrasse , ct insuper nunquam de illis confessum esse. Imo docent Azor. Bonac. Bccan. Coninch. Layman , ct alii , quod ali- quando potest quis taliter scrupulis angi , quod licet ei videatur certo aliqua non dixisse, adliuc ad ca confitenda non teneatur. Confirmat id Wigandt apposite scribens : Minime audiendum scrupulosum , qui vcllct rcpctcre confcssio-
to LIB. I. TMACT. I.
nes ; natn clato , quocl aliqua peccala non sit confessus , tamen ob gravc suum damnum, etob periculumpcrpctuo hcvrcndi iti tantu anxictatc cxcusatur ab inlcgrilatc confcssionis. Inhoc autcni vchementer instet confessarius, ut ei pcenitens obediat : qaod si obedire recuset, eum objurgct, communione pri- vet , et quantum potest duritiem ejus rctundat. Cum scrupu- losis obedientibus biande agendum est; cum iisaulemqui in obedientiam delinquunt , maximus exercendus estrigor, ct austeritas : hac enim obedicntia, anchora destkuti nun- quam ipsi sanari possunt.
17. — III. Illis dcnique scrupvdosis, qui in omni actione peccare formidant, imponat, ut libere agant, scrupulos- c{ue despiciant ,et contra illos operentur, ubi evidens pec- catura non apparet; quia ordinarie ipsi ob rationem per- turbatam ex nimio timorc timent adesse peccatum , ubi non est. Ideo oporteteis praccepto injungere,ut scrupulos vincant, ne amentes , aut omnino inutiles ad operandum evadant : et postea de talibus actionibus abstineant in con- fessione se accusare ; licet enim aliquando errent sic agendo, tamen non peccant ratiooe olicdientiie , quam confessario pracstaredebent. Imo sapienter docentSanchez Dec. 1. 1. c. 10. n. Si.cum S. Antonin. Gerson. Aralent. Corduba, etc. Item Salmant. tr. 20. c. 7. n. 10. cumCajet. INavarr. Bonac. Filliuc. etc. dicunt scrupulosum teneri aliquando obliga- tione gravi adversus scrupulos operari, cum ex scrupulo- rum anxietate possit grave damnum timere in profcctu spirituali , aut in valetudine corporis, vel mentis.
18. — Necrefert,quod ipse cum conscientia scrupulosi, scu cum actuali timore peccandi operctur; nam ex com- muni et vera sententia , quam docent Conc. t. 1. 1. •_>.. de Consc. diss. 1. c. 8. n. i5. Ronc. eod. tit. c. 4- q- 2« Anacl. eod. tit. qu. 5. n. 72. S. Antonin. 1. p. tit. 3. c. 10. §. 10. Salm. tr. 20. c. 7. n. 8. cum INav. Cajet. Bonac. et aliis plurimis; scrupulosus ita agcns minime peccat. Katio , quia conscientia scrupulosa , seudiclamen mentis ex scru- pulisoitum non potest auferre assensum de actionishones- tale prius efformatum ex confessarii judicio , velalio modo ; nam , ut ait P. Concina : Dbhium suspendit assensum , stcus vero scrupulus , ulpote a duMo distinctus. Scrupuli ergo suni quatdam animi tiubcculcr , qucv obscurarc aliquantulum possunt
DE CONSCIE^TIA. ii
judicium intcllectus , nullo lanicn modo illud prcefocarc valcnt. Idque praesertim valct, si urgct obedientia confcssarii agcndi contra scrupulos, ubi cvidentcr culpanon cernitur, ut babetur ex cap. Inquisitionis [\(\. dc Scnt. Excom. ubi securum declarat pontifex , qui pastoris sui consilium sequendo scrupulos abjic.it j sic enim ibi dicitur : Jid sui Pastoris consilium conscicntia lcvis , cl temcraria cxplosa licitc potest , etc. INec orficit textus ab aliquo allatus in cap. Per tuas 2. dc Sinion. ubi pontifex prajscripsit cuidam babenti conscienliam niinis scrupulosam, ne ascenderet ad ordines supcriores, nisi conscientia illa piius cleposiln. Nam respondetur, ibi non agi de mero scrupulo , verum etiam de errore , quo tenebatur ordinandus , ut explicat Glossa : Conscienliam habebat erroncam. Et sic etiam cx- priinitur in textu : Nisi deponat errorcm.
19. — Hinc pro pra*i concludendum , scrupuloso jpras oculis semper obedientiam babendam csse, ut scrupulorum suoruin timorem fortiterabigens , lil)ere operetur. Nec opus est, ut in quolibet particulari actu boc judicium efformet , nempe quod scrupulos contemnere clebeat ex prsccepto confessarii; satis enim est , quod ex judicio prius formato contra scrupulum agat ; quia propter experientiam praete- ritam in ejus conscientia judicium illud virtualiter siveb.a- bitualiter existit , licet tenebris obscuratum. Tanto magis quod cum scrupulosus in illa confusione operatur , non certe operatur cum conscientia formata et deliberata , quas requiritur quidem ad constituendum pcccatum , ut recte scribit Joannes Gerson (Tract. de Consc. et Scrup. ) bis verbis : Conscicntia formata est , quando post discussionem et dc.libcrationem cx dcfuiiliva scntcntia rationis judicatur, ali- quid facicndinn , aut vitandum; ct contra cam agcrc cst pecca- tum. Timor vero scu scrupulus conscicntice cst , quando mcns uitcr dubia vacillat, ncsciens ad quid pofius tcneatur ; non tamcn vcllct omittcrc quod scirct esse placitum divince volunlati ; ct contra istum timorem scu scrupulutn , faccre non scmper est pcccalum , licet periculosum valde sit (iutcllige nisi timor contemnatur ut vanus, maximesi accedat directorum con- silium : ideoadditGerson) ; ct quanlum ficri potest abjicien- dus, et exlingucndus. Ilinc idem Gerson (cons. 6.) sic scri- bit : Scrupulosis contra scrupulos agcndum cst , etfixo operis
is LIB. I. TRACT. I.
pcde ccvtandwn. Scrupulos compcscerc mclius quam per con- tcmptum ncquimus, et regulariter nonabsquealterius etpr&scr- tim supcrioris consilio. Alioquin timor immoderatus, aut incon- sulta prccsumplio prcccipitat. Denique pro scrupulosis Nata- lis Alexander aitservandam esse regulamillama B. Alberto Magno , eta S. Antonino traditam : Interduram, ct benignam scntentiam circapra?ccpta, bcnignaintcrprctatio caetei isparibus facicnda est. Dicendum remanet de conscientia dubia, et probabili. Debis in scquentibus duobus capitibus seorsim disseremus.
CAPUT II.
DE CONSCIENTIA DUBIA.
ao. Quaenam sit conscientia dubia? Quodnam sit dubium positivum ct ncgativum ? — 21. Quodnam dubium spcculativum , et practicum ? — 22. Numquamlicet operari cumconscientiapractice dubia? — 23. Deco qui scit aliquid esse maluni, scd dubitat, an sit gravc, aut lcvc. — 2^- Quiddebeatagere, qui est practicc dubius? — ib. An liccatopcrari cum conscicntia spcculative dubia? — 26. Dc pluribus principiis rcH-Jxis, cx quibus formari potest conscientia practice certa. — 27. De lege dubia , vcl dubic promulgata : ct de lege ccita dubie abiogata. — 28. De voto dubie emisso 5 ctdc voto ccrte emisso , ct dubic impleto.— 2g. Quid dc co , qui judicat probabilitcr implessc votum? — 3o. Quid si quis opus voti jam praeslitit, sed voti immcmor ? — 3i. An subditus tcncatur obedire superiori in re , qure est dubic mala ? — 32. Dubia dc divcrsisrebus. — 33- Quid in dubiodc valore matrimonii ? Remissivead lib. VI. n. go3 ct (]of\. — 34- Quid in dubio de solutionc , si dcbitum cst certnm? — 35. Quid in dubio de dcbito , si quis rcm possidct bona fide? — 3(>. Quidsi contra posscssorcm urgeat ratio prcbabilss, ct nnlla pro ipso? — 37. Quid si posscssor, supcrvenicnte dubio, neglexciit in- quircrc vcritatcin? — 38. AnpossiteucharUtiaraaccipere, qui dubitat, an aliquid cihi vcl potus deglutiveiit? — 3g. Quid si dubitat, an dogluti- vcrit anlc vel post mediam noctcm ?
20. — Con.scientia dubia est ea, qua? suspendit assen- sum pro Qtraque parte dubii , remanetque anceps , et ha:si- tans. Dividiturautem conscientia dubia in practice dubiam, et speculative dubiam. Dubium vero dividitur in negati- vum, et positivum. Negativum esl , quandoexneutra parte occurrunt rationcs probabiles , sed tantum leves. Positi- rum est , quando pro utraque parte , vel saltem pro una adest grave motivum , suflicicns ad ibrniandam conscien-
DE CONSCIEINTIA. i3
tiam probabilem , licet cum formidine de opposito ; ideo dubium positivum fere semper coincidit cuin opinione probabili , dc qua in capite sequenti loquemur.
21. — Deinde dividitur dubiuin in speculativum , et practicum. Spcculatwum cst , quo quisdubitat de rei veri- tate, v. g. an bellum aliquod sit justum , vel injustum : an pingere die festo sit opus servile,vcl liberale : an bap- tismus cuin aqua distillata sit validus , aut nullus, et similia. Practicum autem dubium est , quo dubitatur de rei bonestate , v. g. an liceat mibi in tali bello dubie justo militare : an bac die festiva pingere : an bunc puerum aqua distillata baptizarc. Semper itaque distinguendum verum a licito ; dubium enim speculativum , licet in obli- quo , et potius consequenter respiciat licitum , tamen in recto , et principaliter speculativuin respicit verum , practi- cum autem respicit licitum.
9.7.. — His positis , dicimus i. nunquam esse licitum cum conscientia practice dubia opcrari ; etcasu quo aliquis operatur, peccat, et quidem peccato ejusdem speciei et gravitalis , de quo dubitat; quia qui se exponit periculo peccandi , jam peccat , juxta illud : Qui amat periculum , in illo peribit. Eccli. 3. 21. Quare si dubitat , an illud sit mortale , mortaliter peccat.
23. — Quid si sciat quis , aliquid esse inalum , sed dubi- tat , ansit mortale , aut veniale , et cum tali clubio opera— tur? Alii censent bunc peccare graviter , vel leviter prout in specie objectum peccati est grave , aut leve. Ita Vasquez , Sancbez etc. Alii cum Azor. Conac. Castropal. etc.putant semper peccare graviter. Alii tandem cum Navarr. Valent. Granad. et aliis plurimis satis probabiliter tenent tantum venialiter peccare, si bomoille minime advertit necetiam in confuso ad periculum graviterpeccandi , neque ad obli- gationem rcmexaminandi , etmodoobjectum non sit certe per se peccatum grave ; adderejn , modo etiain bomo sit timorata? conscicntia},
24. — Qui igitur est practice dubius circa aliquam actio- nem , debet utique prius dubium deponere per principium certum , vel reflexuin de bonestate actionis illius , juxta id quod exponemus in dissertatione de usu opinionis proba- bilis ; mo.do liomo ille sit sufliciens ad formandam sibi
x4 LIB. I. TRACT. 1.
conscie-.tiam practice certam , ct deinde potest operari. Si veroinsufuciens sit (puta quia rudis) tenetur paroclium , aut confessarium, vel alium pium ac doctum consulere, et juxta consiliuin agere. Qui verodubius esset,sed omni- bus ponderatis adverteret, dubium esse inane , liic bene potest(ut recte scribit Continuator Tournelv, tom. i. tract. de Act. liuin. c. 3. art. 4- de Cons. dubia) dubium suum deponere sine alia reflexione , et sic actionem exequi ; tunc enim si malitia illius ignoratur , ignorantia illa est omnino involuntaria , utpote quae studio superari non potest , prout docet Angelicus.
25. — DicimirsII. Licitum esse operari cum conscientia speculative dubia, semper ac operans per alias rationes , sive principia reflexa judicat practice actionem suam esse certe moraliter bonestam. Aliae enim (ut sapienter ratioci- natur episcopus Abelly) sunt rationes , quibus judicamus de rei veritate , nempe de probabilitate , sive de dubietate alicujus opinionis , v. g. quodbellum boc sit probabiliter , aut dubie justum : alia? quibus judicamus de bonestate actionis , scilicet quod in boc bello, imperante principe, liceat subdito praeliari , juxta doctrinam S. Augustini su- praallatamincit. can.Quidculpatur. Quodauteinexprinci- piis reflexis possit bene formari conscientia moraliter certa de lionestate actionis, clare patebit infra ex dissertatione opinionis probabilis , quamin fine buj us tractatus afferemus.
26. — Horum principiorum principalissimum est illud, quod Lcx dubia non potcst ccrtam inducerc obligalioncm. Yeritas hujus principii (quod non negatur neque ab ipsis rigidac sententiae fautoribus) evidenter in dissertatione mox cnunciata probabitur. Yidc ibi dicenda. Ex hoc autem priino etformatur secundum illud principium: Mcliorcst conditio possidcntis. Quoties enimlex dubia minime ligat hominem , homo utiqueremanet solutus , ct liber abobligationelegis , eoque casu licite potest uti sua libertate , quam vere pos- sidet, cum lcx est dubia ; ait enim S. Thomas : Illud dicitur /icitum,(juodnulla lcgc pivhibetur.ln l\. sent. dist. i5. q. 2. art. 4« ad 2. IIoc autem secundum principium , licet aliqui illud infirmare conentur, diceutes quod valet tantum ]>ro foro, veltantum in materia justilia? ; ego tamcn nescio , quo- modoinomnibusnegari possit.Quicstio tantum esse potest,
DE CONSCIENTIA'. »5
an in quolibet dubio moralipossideat lex, autlibertas. Anti- probabilistae dicunt semper legempossiderc ;nos veiodui- inus, aliquando possidere legem , aliquando liberlatem , nempe cuin lex non est adbuc promulgata. IIa?c (dico) qusestio est, sed nemo negarc potest principium , nielio- rem semperesse possidentis conditionem. Casu igitur quo ])Ossidet lex, pro ca standum est ; si vcro possidet libertas , standum pro libertate. Ad dignoscendum autem pro qna parle in dubiis slct possessio , videndum pro qua stet pra> snmptio. Pncsumptio vcro statpro ea parte, quaenon tenetur ipsa factum probare , sed onus probandi illud transfert in alteram : Factum cnim non prccsumitur, nisi probetur '} quod est aliud pnncipium approbatum a 1. 2. de Probalion. ln dubio igitur factum non praosumitur , sed est probandum. Si vero factum est certum , puta si matrimonium certe est initum , et dubitatur , an rite initum sit , aliud principium seivari debet : In dubio , omnefactum prccsumitur rcctc fac* tum. Sive : In dubio pracsumitur facium , quod de jurefacicn- dum crat. Sive : S tandum pro valorc aclus.
27. — Ex pracfatis infertur i.vquod si lex est dubie con- dita, vel dubie promulgata, non obligat, quia possessio non stat pro ipsa, sed pro libertate. Idem dicendum , si dubitatur , an in lege promulgata comprebendatur vel ue aliquod onus ; tunc enim non tenemurillud implere; quia pro iila parte , de qua lex est dubia , lex non possidet. Contra vero , si lex est certe condita , et certe promulgata , et inde oritur dubium , an sit abrogata , vel revocata , aut dispensata, est observanda; quia tunc ipsa possidet. Sic etiam in dubio , an lex per se justa fuerit accepta , etiam observari debet , quia prasumendum est , eam fuisse recep- tam ex illo alio principio : In dubio prmsumiturfactum , quod dc jurc faciendum erat.
28. — Infertur2. id quod de lege dictum est , dicendum csse etiam de voto ; votum enim est instar legis particularis , quam homo sibi imponit. Hincsi quis dubitat, an emiserit votum , non tenetur illud implere , ut communiter do- cent Cabassutius Tlieor. Jur. 1. 1. c. 8. n. 19. Suar. in 3. p. disp. 4°- sect. 5. n. i5. Sancli. in Dec. 1. 1. c. 10. n. 36. Anacl. de Voto q. 2. concl. 3. Salm, eod. tit. c. 1. n. 1 j3. cum aliis innumeris. Sic pariter qui dubitat , an in voto
i6 LIB. I. TRACT- I.
emisso compreliendatur aliquid , vel non , non tenetur ad votu.n , quoadpartem de quadnbitat: proilla enim parte votum non possidet , ut liabetur ex cap. Ex parte 18. de Censibus , ubi , cum aliqui qusedam vota emisissent, et postea dubitarent, an tenerentur ad majus, vel ad minus promissionis factae , sancitum fuit teneri eos tantum ad minus ; ideoque notat ibi Glossa : In dubiis libcrum esl scqui, quocl magis placuerit. Contra vero , si quisest certus de voto , et dubitat de satisfactione , tenetur quidem ad votum , quia tunc votum possidet.
29. — Dicunt tamen plures auctores , quod si quis proba- biliter judicat jam voto satisfecisse , an teneatur boc non obstante illud implere? Negant plures AA., nempe Ron- cagl. de Praec. Dec. c. 2. de Yoto q. 4- Salm. eod. tit. c. 1. n. i45. cum Laym. Lugo de Pcenit. Disp. 16. n. 60. et alii ; quia ( ut aiunt) cum obligatio legis eo casu sit dubia, fit dubia etiam legis possessio. Olim probabilem banc opinio- nemputavi,ductus magis aprobabilitate extrinseca, quam intrinseca ; sed re melius perpensa , nunc minime illam probabilein censeo. Hinc oppositam dico tenendam cum Concina tom. 3. diss. 2. de Yoto c. 4. n- 10- Antoine de Relig. c. 3. de Yoto q. 5. Fill. Leandr. et aliis. Ratio , quia , cum votum est dubie emissum , recte dicitur non adesse obligationem illud iinplendi , tunc enim possidet libertas ; cum tamen votum estcertum, libertas haec ligata remanet ab obligatione voti , donec votum certe non sit impletum. Tum tantum prima scntentia admitti posset , cum probabilitas esset talis , quod praesumere faceret quadam certitudine morali , voto jam fuisse satisfactum. Quod autem diximus de voto , intelligendum est ctiam de satisfactione poenitenliac sacramentalis.
30. — Si quis aulem votum emisisset, et postea opus promissum jamprrcstitisset, immcmor tamen obligationisex voto contractac , valde probabibter non tenetur opus illud iterum prsestare, ut docentSuarez de Rel. 1. 4- c- 26. n. 8. Laym.l.i.t.4c.4.n.^. Saneh.Dec. lib. i.c. 1 3. n. 10.B0nac.de Leg.q. 1. p. 10. n. 16. cum Azor. Less. etaliis communiter. IIoc tamenproceditsemperacvovenscerte judicare potest , quod si memor voti fuisset,pro illius satisfactione applicasset opus illud : quod utique cominuniter pnesumendum est ;
DE CONSCIENTIA. Jtf
quisque cnini gencralem voluntatcm habet ptius oneriex obligatione debito faciendi satis, proiudc opera supereroga- tionis addendi.
3i. — Infertur 3. quod subditus, quamvis non teneatur obedientiam pracstare superiori praecipienti in iis qurc sunt certe illicita, tenetUr vero in iis de quibus dubium est,an sint licita vel ne; quia in dubiis standum est pro superiore possidente jubendi potestalem , qua in dubio expoliari nequit; ita communiter Cajet. q. 169. art. 2. ad 4- Contin. Tournely t. 3. p. 89. q. 5. r. 2. ct alii plures cum S. Antonin. S. Bonavent. , Cabassut. Soto. etc. Limiiant vero Soius , Tournely, Less. Sancb. Salmant. etc.communissime,qucties res prapcepta esset valde diflicilis et molesta, nempe si subdi- tus obediendo deberet se vel alterum exponere periculo &ra- vis damnispirilualis, vel temporalis. Haec fusius exponemus tractando depraeceptis particularibus, lib. IV. cap. 1. n. 4>-
32. — Infertur [\. quod adolcsccns, dubilans an vigesi- mum primum annum expleverit, non tenetur ad jejunium. Dubitans vero , an pervenerit ad annum sexagesimum , quo completo , probabiliter bomo.deobliftalur a jejunio , ut dicemuslib. III. 11. io36., tenctur ad jejunium , quia tunc possidet jejunii praeceptum. Idem dicendumde eoqui dubi- tat de aetate requisita ad sacrum ordinem, vel bencficium suscipiendum ; tunc enim statpossessiopropraeceplo. Idem- que dicendum de eo qui cst in sabbato , et dubitat, an transierit kora mediae noctis ; tunc enim nequit vesci car- nibus, cum adliuc possidcat praecoptum abstinentiae. Secus vero si quis dubitat de koc in feria quinta, quia tunc post adbibitam diligentiam licite potest edere carnes , cum adkucpossideatlibertas. ItaLaym. 1. 1. c. [\. n. 35. Sancb. de Matr. disp.40. et^i- Busemb. utsupr.Bub.3. n. [\ ct5. et alii plures.
33. — Infertur 5, quod si post matrimoniuin bona fide contractum supervenit dubiuni de valore illius, ante in- quisitionem veritatis dubitans non potestpetere , sed lene- turreddcrc, cx cap. Dominus,de Sec. nupt., quia conjux dubium ignorans adkuc possidetjus petendi. Post vero inquisitionem dubitans potest ctiampetere ; utprobabilius tenentSoto, Habcrt, Wigandt, Roncaglia, Sancli. Salm. etc. Vide diccnda lib. VI. n. 903. ct 904.
1..
18 LIB. I. TRACT. I.
3:f. — Infertur 6. quocl certus de debito , et dubius de solutione , tenetur solvere , ut coinmuniter docent Suar. \asq. Lugo , et alii cuin Sanch. Dec. 1. 1. c. 10. n. 12. Casu vero , quo etiam creditor de suo jure dubitaret , censet Layman.l. 1. tr. 1. c. 2. Diana p. 4- tr. 3. r. 35. etSporer de Consc. cap. 1. n. 85. cum Tamburin. debitorem teneri tantum ad partein pro rata dubii. Subdit tamen Layman, quod non auderet condemnare creditorein , si totum exi- geret.
35. — Sed hic quacritur I. An possessor bonae (idei , superveniente dubio , teneatur aliquid pro rata dubii resti- tuere? Si dubium est aequale pro et contra , communis est sententia cum Sancb. in Dec. 1. 1. c. 10. n. 9. adversus paucos, possessorem ad nibil teneri , ex reg. 65. de Regi Jur. in 6. ubi legitur : Jn pari casu melior cst condilio pos- sidentis.TLlYVg. 128: In pari causa possessor potiorhabcri dc- hct. Sedquid , sirationes contrapossessorem sintvatidiores? Prima sententia dicit , quod licet ipse babeat rationem probabilem pro se , tenetur (amen in eo casu ad restitutio- nem pro rata iliius majoris propensionis , quia conditio possidentis estquidcm melior in paii, nonautem in dubio inaequah. Ita Sanch. de Matr. 1. 2. cb 4'- n. 19. cum Con. Val. et Lcd. apud Salm. de Rest. c. 1. n. 67. Sccunda tamen communior ct probabilior sententia docet ad nihil eum teneri , nisi moraliter constet rcm esse alienam. Ita Palaus tr. 1. d. 3. p. 2. n. 11. Lugo cl. 17. n. c)3. Roncaglia de Rest. c. 2. cju. 3. r. 2. cuin Laym. Carden. Dic. Tamb. Dian. Burg. et abis apud Groix 1. 3. p. 2. n. 563. Mazzot. de Consc. c. 3. Sporer de Consc. c. 1. sect. 4- n. 66. cum Mol. et S. Aug. lib. clc Fid. et Op. c. 7. relato in can. Si Virgo 34. q. 1. qui ait : Possessorrectissimc dicilur, quamdiu se possiderc ignorat alicnum. Dum autein certo non coustat ( ait Sporer) rem esse alienam , iamdiu possessor i«;noratsc possidere alienum. llatio prfficipiia hujus scnteiilia? est , cpiia per possessionem bon«e fidei acquiritur vcrum jus ; posscssio enim a juristis sic di {initur : Jns insistcndi in re non prcitiluta possidcri. Quapropter dominimn rei donecdu- bium cst , possessor rctinet jus insistendi ; ita tamen utante diligentiiun adliibendam ad veritatemassequendam, ipsete- aeuir rem servare ; at post diljgeatiani , et veritate non asse-
DE CONSCIENTIA'. ro
cuta, poLcsl illani consumere, et etiani alienare, admo- ni(o rerum emptore de clubio vertentc super re. Etpropter lianc potissimam rationem Sancbcz, Dcc. dict. n. 9. mutavit scntentiam alibi defcnsam , et secundam est secutus. Car- dinalis etiani Sfondratus, in Rcg. Sac. 1. §. 20. n. li. dicit non esse proccdendum contra possessorcm , nisi ex certitudine. Hinc parum probabilc vidctur id quod liic addit Roncaglia lib. 1. c. 2. q. 3.r. 2. nempc quod si ra- tiones possidenti faventcs sint tantum tcnuitcr proba- biles, tunc ipse tencatur rem restituerc , saltcni quoad majorem partcm ; hamsi contra possessorcm rationes sint taltter probabilissiinaj , ut fundcnt conlra ipsum moralem certitudinem , tunc ipsc tenetur totam rcm restituere; si autem secus , ad nibil tenctur.
36. — Quaeritur II. Quid si contra possessorcm adsit ratio probabilis, ct nulla pro ipso ? P rima sensentiatenet , quod si ratio illa probabilis generat asscnsum opinativum uni— pum, quod res sit aliena , ita ut possessor nullum liabeat assensum, quod rcs sit sua ; tunc tenfetur restituere. Secus si adhuc probabiliter putaret remesse suam. Ita Sancb. Dec. 1. 1. c. 10. n. c). citans Yasqucz, Palaus tom. 1. tr. 1. Disp. 3. p. 2. Renzi de 7. Praec. c. 3. sect. 2. q. i5. Tainb. Dcc. lib. 1. c. 3. 5. 7. verb. Restitutio n. 7. Yi,va opusc. de Consc. dub. q. 2. art. 1. n. 8. mfine , ubi dicit, quod cuni possessor babet rationem probabilem contra , et nullani pro se, tunc liabct moralem certitudinem , quod res sit aliena. Sccunda sententia , quam tenet Salas 1. 2. q. 21. tr. 8. Disp. unic. sect. 23. n. 23 1. dicit quod adbuc, quando rationes pro contraria parte assensum generant; modo non convincant , nec assensus sit certus moraliter, sed mere opinativus , includensformidinein, qiurnecessario iu opinionc includitur; tunc possessor potcst rem retinere,, quia possessio pracponderat omnibus rationibus non con— viucentibus.
Pra?fatac opiniones videntur sic possc conciliari. Ccrtum est , quod legitima possessio cuique tribuitjus certumrem rctincndi, donec non constct de jure alterius, ut dicunt communissiine Palaus , Laym. Sporer, et alii cit. ut sup. cum Croix dicto 11. 563. Et ipse Yiva loc. cit. id concedit r diccns quod possessio bonw Jidci parit jns certum , qiiodi.
io LIB. I. TRACT. I.
prcevalerc dcbet juri probabili , et non moralitcr ccrto altcrius. Ratio est, quiapossessio legithna funclat de se praesumptio- nem certamdejustitiapossessoris,utdicunt\\igandtExam. de Consc. etLugo de Just. d. 17. n. g^.Ergoetiamsiadsitju- dicium probabile contrapossessorem , et nulla probabilitas illi assistat , adest tamen praesuinptio orta ab ipsa possessio- ne, quae tribuit ei jus eertum , quod nequit superari , nisi a jure certoalterius pcr rationes certas convincenles.
Quapropterprima sententia dicens , quodpossessortenea- tur restituere, quando liabetassensum opinativum contra- rium, et nullum pro se, sane estinteiligenda, quando posses- sio essetex aliqua parte infirma,utpote dubia, vel inccepta cum dubia fide , ita ut nulialegitima praesumptio ex ea oriri videatur pro possessore ; tunc enim vere nulla probabilitas ipsi assisterct , unicumquejudicium opinativum tunc ipsa haberet rem esse alienam. Secus vero , si haheret posses- sionem certam ae legitimam bonae fidei ; quia tunc sosa posscssio , etiamsi nulla aiia ratio ei suffragaretur, praebe- ret illi jus certum , quod superari non potest nisi a ratio- nibus certis oppositis , non autem ab opinione probabiii , quae necessario formidinem incluclit. Et boc clare innuit LugocitataD. 17. n.c)4- ubi ait, posscssionem deseparere praesumptioiiem praevaientem pro possessore, ne ipse sit privandus , donec non constet dejure alterius per probatio- nem superantem praesumptionem possessionis. Unde rccte concludit Croix lib. 1. n. 5oi. quod licet pro possessore non sit probabile argumentum , si tamen pro petitore non sit argumentum nisi probabile , possessor adliuc licite re- tinet,quia possessio est juscertumretincndi , contraquod non praevalet nisi certitudo. IIoc idem dicetur pariter de niatrimonio probabiliter nullo. Vide 1. VI. n. 904.
37. — Quacriturlll. Quid si possessor bonseQdei, dubio superveniente, negligat culpabiliter diligentiam adhibere , sed postea non possit verus dominus amplius adinveniri? La-Croix. lib. 3. p. 2. n. 564- Kgiic. 1. cit. ct Salm. n. f)4- cum Sanch. Less. etc. dicunt tunc possessorem teneri rem restituere pro rata dubii. Contra vero Palaus t. 1 . t. 1 . B. 3. p. %, 11.9. I3onac. de Contr. D. 1. q. 2. p. 2. n. 8. Tamb. de Consc. c. 3. v. Restitutio. n. 9. cum Dian. et Jleb. probabile putant quod possessor, quamvis peccarit
DE COSSCIENTIA. mortaliter, diligentiam omittendo, tunc tamen ad niliii tenetur , cum ex una parte damnum illatum sit dubium , et ex alia jus possessionis bona fide acquisitum ipse adhuc retineat. Yerius autem censeo dicendum , quod talis pos- sessor teneatur aliquidrestituere (vel domino , vel paupc- ribus, si dominus sit incertus). Ratioest, quia cum ipse culpabiliter dominum privarit spe, quam dominus ad rem habere potcrat, etilla spes erat quidem pretio aestiniabills, jam damnum certum est illatum domino , qui spemillam etiam certe possidebat. Puto tamen non esse faciendam restitutionem pro quantitate dubii, ita ut, si rationes cx utraque parte essent aequales , res sive ejus pretium pro medietate sit restituendum , sed minus , et forte valde mi- nus ; quia illa spes domini non poterat a^stimari pro me- dietate yaloris rei , sed multo minoris , stante aequali proba- bilitate rationis cx una parte , et certo jure possessionis ex alia, qusc posscssori favebat, et adbuc favet : possessio enim rei multoquidenimajoris ffistimatur , quam possessio spei.
Notat autem I. Tamb. 1. c."n. 7. cum Yillal. et aliis, quod si possessor incipiat dubitare per rationes probabi- les , tenetur quidem inquirere veritatem , secus vero si dubitaret per rationes tantum tenues. Notat II. Croixl. 3. p. 2. n.5()2. cum Yasq. Lay. Pal. Sanch. Mol. etc. elnon improbabile putat Ronc. d. q. 3. n. 1. quod cum posses- sor ( etiam qui cum dubio mcceperit possidere ) rem ha- buerit a possessore bonae fidei , si postea diligentia (it im- possibilis , nihil tenelur restituere ; ipse enim in omne jus illius legitime tunc succedit.
38. — Quid denique dicendum in dubio , si aliquidcibi vel potus deglutiveris j an possis *unc eucharistiam acci- pere. Negant Sanchez lil). 2. de Matr. disp. f\i. n, ^o. Roncap,liade Euchar. c. 5. qu. 6. et Salmant. eod. tit.c. 7. n. 69. cum aliis; tum quia (utaiunt) legi certa?non com- municandi sine jejunio non satisfacit per dubiam satisfac- tionem ; tum quia id videturgravi hrcverentia non carere. Alii tamcn, utde Lugo deEucharislia disp. i5. n. 43. Cas- trop. disp. 3- punct. 8. n. 9. Laym. 1. 1. tract. 1. c. 5. n. 36. Diana tom. 2. tr-4- deSacram. resol. 29. La-Croix 1. 6. part. 1. n. 576. Busemb. loc cit. n. 6. Sporer. de Sacr.
22 LIB. I. TRACT. I.
Miss. c. 6. n. 274. cum Sa, Carden. Med. Gobat. Boss. et aliis dicuni, in tali dubio bene tepossecommunicare. Ratioho- ruin est , quia lex jejunii non est positiva , ita ut praicipia- turjejunium, tanquam requisitum absolute necessarium ad communicandum ; sed est prohibitiva , qua prohibetur quisque accedere ad cominunionem , si aliquid cibi autpo- tus sumpserit , ne conjungatur terrenus cibus cum divino. Id enim , ait Lugo loc. cit. constare ex conc. Bracharcnsi II. can. 10. ubi prohibetur , nc aliquis , quociurquc cibo prccsumpto , oblalioncm consecretin allari. Item in conc. To- lelano VII. can. 2. habetur : Nullus post cibum ,potumque quamlibct minimum sumplum missam facerc prasumat . Item in concilio cecumenico Constantiensi , sess. i3.§. Innominc sanctcc etc. dicitur : Sar.rorum canonum auctaritas , ct ao- probata consuetudo Ecclcsias scrvavit , ct scruat , quodhujiis- modi sacramcntumnon dcbct conficipost cocnam, nec a fidclibus rccipi non jejunis , Jiisi in casu infirrnitatis , aut alterius ncces- sitatis ajure vel Ecclcsia conccsso , vcl admisso. Ita apud Lugo loco cit. n. 18. et 19. Posito igitur , quod lex jejunii est prohibitiva , nempe ne quis communicet post cibuni sumptum, probandum cst faclumjejunii fracti, ut quis coni- municare prohibeatur. In dubio autem an factus sit casus , quo vigeat prohibitio legis, non tenetur is abstinere a eommunione , dum adhuc tunc possidet sua libertas ; prae- cepto enim Ecclesia? , inquit Lugo, ne quis communicct post cibum , non adversatur , qui facto examinc non scitse aliquidsuinpsisse. Licite igitiir in dubio de fractione jejunii, ille communicat; etenim cum ipsi eo casu tantum velita esset communio, quo jejunium fregisset , bene possidet libertas communicandi , usquedum de fractione non con- stat. Ratio harc non vid^tur contemneitda ut futilis : sal- temeocasulex prohibens communioncin non videtur certa, ettanquamdubia nonobligat, juxtadictalib. I. n.3 j. ct seq. Ad secundam autem rationem irrevercntia?oppositamres- pondent, non censeri irrcverentcm qui ulitur jure sua* liber- tatis, maxime si cx devotione ad communioncm accedit.
39. — An autem idem dicendum , quod possit commu- nicare , qui dubitat , an post mediam noctem cibum , aut potum sumpserit? Negat Lugo, quia(ut ait) cum quisscit se comedisse, etdubitatan comederitpostmediam noctcm,.
DE CONSCTENTIA. 23
vidctur ipsi incunibere onus probandi , post mcdiam noc- tem non comedisse. Sed pacc tanti viri dicimus , quodratio supra adducta , quod lex sit probibitiva , non positiva, si valet pro primo casu , valet etiam pro secundo; probibitio enim est non communicandi illis, qui aliquid sumpserint post mediam noctem ; si ergo , ne ipsi communicare possint , probandum est factum, quod aliquid sumpscrint, proban- dnm cst etiam factum, quod sumpserint post mediam noc- tem. Cceterum affirmativam sentenliam tenent alii DD. supra citati, quibusaccedit doctus P. Euseb. AmortTbeol. tora.2. disp. 5. qu. 4- ubi inquircns, an comedens in dubio, ntruni jamsonueritbora duodecima noctis,possit sequenti dk> communicare ? Sic respondet : Potest communicare , quia melior cst conditio possidentis, quamdiu in contrarium non dan- tur prcesumpliones tam fortes , ut opcrans probabilius credai jam sonuissc duodccimam.
CAPUTJIL
DE CONSCIENTIA PROBABILI.
/|C Qns sit conscientia probabilis. Quotquc enumcrentur diversa? pro- babilitalnm specics? — 41, Quaniam sit probabilitas facti , et quamam juris? — 42, Nunquamlicet uti probabilitatc facti cum periculo damni altcrius. — 4^- Quaxnnain opinioncm scqui tencamur in niatcria fidci?
— 44- Quamnam opinioncm scqui dcbeat medicus? — 4^- Anpossit uti rcmcdio minus tuto? — 4^- Quid si desperatur de salute infirmi ?
— 47* Qoamnam opinioncm dcbcat scqui judcx? — 4&- Quamnam minister in collationc sacramcntorum? — 49- Quid si adsit uccessitas?
— 5o. An liceat uti opinionc probabili quoad contrabcndum matri- monium, ct qucad jurisdictionem confcssarii , casu quo pra^sumitur supplcri ab Ecclcsia? Dchoc vidc diccnda lib. VI. n. 5^3. el dicenda de crrorc communi n. 5y2. — 5i . An quod dicitur de administratione sacramcntorum circa usum sententi.c tutx , idcm dicendum sit desus- ceptione sacramcntorum ? — 5s. Quid si venator dubitat , an animal fericndum sit fera, vcl liomo? — 53. An liceat uti opinione probabili probabilitate juris ? De opinione tennitcr probabili. — 54-Dc opinioue probabilissiuia. — 55. Disseutatjo de usu moderato opinionis proba- bilis.
4*0. — Conscientia probabilis est , qua quis innixus ali- qua opinione probabili , foimat sibi practicuin dictamen
sf LIB. I. TRACT. I.
rationis cx eertis principiis reflexis , sive concomitanlibus ad licite opevandum. Hic tamen advertendum diversas dan probabiiitalum species : alia eniin estopinio tenuiter probabilis, alia probabilis, alia proljabilior, alia probahilissi- ma, alia certa moraliter, aliatula , alia tutior. Opinio tenuiter probabilisest, quaealiquo fundamentonilitur, sed non tali, ut valeat assensum viri prudentis ad se trahere ; liac auieni opinione nequimus licite uti ex propos. 3. proscripla ab Jnnoc. XI. qua? dicebat : Gencralim tum probabilitate swe intrinseca sive cxtrinscca , quaniumvis lenui , modo a proba- bUitatis finibus non cxcatur , conftsi aliquid agimus , scmpcr pmdenlcr agitnus. Probabilis cst , qua? gravi fundamento nititur , vel intrinseco rationis, velextrinsecoauctoritaJis , quod valet ad se trahere asscnsum viri prudentis, elsi cum formidine oppositi. Probabilior est, quac nititur funda- mento graviori , sed etiam cuni prudenti forinidine Oppo- siti , ita ut contraria etiam probabilis ccnseatur. Probabi- lissima est , quae nititurfundamento gravissiino , quaprop- ter opposita censetur vel tenuiter, vel dubic probabilis ; liacautem opinione semper licite utimur, ut constat ex pro- pos.3. damnataab Alexandro \ III. qusedicebat: Non licct scqui opinioncm vel inlcr probabiles probabilissimam . Opinio sive sententia moraliter certa est, qua? onmemprudeni 'm formidinem falsitatis excludit, ita ut opposita reputetur omnino improbabilis.Opiniodeinurn tuta est, qua? recedil ab omni peccandi periculo. Tutior vcro, qu?e magis a talipe- riculo recedit, tamelsi rationibns firmioribus nonnitatur.
4i. — Deinde advertendum , aliam esse probabilitatem facti, aliam juris. Probabilitasy«c/f'est quae versatur circa rei veritatem , sive rei substantiam , nempe an sacramen- tum cum tali materia collatum sit validuin , aut nulhim : an contractus cum tali pacto initus , sit usurarius, vel ne. Probabilitas auteni juris versatur circa honestatem actio- nis , id est an liceat sacramentum cum tali materia con- ferre : an contractum cum tali pacto inire.
/\i. — Ilis positis , dicimus nunquam esse licitum uti opinione probabili piobabilitate facti cuiii periculo damni alterius , aut sui ipsius ; quia hujusmodi probabilitas mi- nimeaufext pcriculum damni ; si enimopinio illa estfalsa, non evitabilur proxjmi, iut operantis dainnum ; nam si
DE CONSCJENTIA. *5
exempli gratia baptismus cum saliva collatus revcra est nullns , ita ut infans sine baptismo remaneat, probabilitas in oppositum non potestutique eflicere , ut sit validus.
/j3. — liinc infertur i . non esselicitum in materia ndei, et in omnibus ad aHernamsalutem necessitate mediispec- tantibus , sequi opinionem nec minus probabilem ( ut inepte dicebat propos. l\. ab Innoc. XI. proscripta) neque proba- biliorem ; sedtcnemur sequi sententiam tutiorem , ac per consequcns amplecti debemus religionem magis tutam , qualis est procul dubionostra catbolica ; cum enim quaevis alia religiofalsa sit , etiamsi aliqua videatur alicui proba- bilior , tameu amplectens eam , relicta tutiori , nequaquam damnum suse aeternse salutis eflugiet.
44- — Infertui'2. quod medicus tenetur adhibere medi- camcntatutiora infirmis profutura , nec potest uti remediis minus probabilibus , relicto probabiliori , sive tutiori : in medicamentis enimprobabilius estquod est tutius pro sa- nitatc infirmi.
45. — Sed dubitatur 1. utrum quando non apparet me- dicamentum certum , possit medicus uti remedio minus probabili , probabiliori relicto? Affirmant Azor. Arag. Mon- tes. Salas , etc. apud Salinant. de Praec. V. cap. 1. n. i43. Scd probabilius negant ipsi Salm. Sancb. Dec. 1. 1. cap. c), n. 4i« et ipsi Salm. 11. i44 - cumSoto, Suar. etBonac. , quia medicus non solum ex caritate , sedetiam ex justitia, ratione officii, ettaciti contractus, teneturprovideremeliori modosaluti infirmi , a quo stipendium accipit.
4<3. — Dubitatur 2. an quandb desperatur de salute ih- firmi, possit mcdicus applicare illi reinedia , quae ipse du- bitat, an prosint, vel obsint? Certum est et commune 1. quod si probabile sit , remedium fore profulurum , tunc potest , imo tenetur illud applicare , quando certius 11011 babet:vide Salmant loco citato , n. i5o. in fine. Certum est 2. non liccre applicare infirmo etiam desperato reine- diuni, de quo ignoratur , an sit salutare , vel noxium , ad experimentum faciendum super infirmo. Ita communiter Salm. n. i^S. cum Navarr. Azor. Castrop. Salas , Perez, etc. Ratio, quia illicitum est experimcntum queerere cum periculo mortis infirmi , vel accelerationis illius. Certum est 3. cum Sanch. 1. c. n. t\i. et Salm. n. i53.in finc,quod '• 2
LIB. I. TRACT. si remedium est dubie profuturum , et certo non nocitu- rum , omnino infirmo est applicandum. Quoad quaestionem autem duplex est sententia. Prima negat, quia (ut supra dictum est) nunquam licet exponere infirmum periculo mortis,necillamaccelerandi ; itaSahnant. cit. c. i.n. i5o. cumAzor. Castrop. Sylv. Villal. etc. Secunda tamensenten- tia , quae satis probabilis est , et forte probabilior, eamque tenent Sanch. Dec. 1. i. c. 9. n. 89. cum Valent. item Bu- BemJb. 1. 4- infra n. 291. adlV. etBonac, Filliuc. Reginald. Bardiapud Salm. 11. 149. aflirmat esse licitum, quia cum de infirmo desperatur, conformius est prudentiac , et volun- tati infirmi (praesertim si ipse expresse in boc consentiat) applicare illi reinedium dubium , quam illud omittere cuin certitudine mortis. Idque ut certum babet Antoine Tract. de Oblig. c. 7. agens de ofticio medici. Notat praeterea Sanchez n. /\i. cumNavarro, quod etsi medicus non po- test contra suam opinionem auctor esse remedii , si tamen illud ab aliis doctoribus approbatur , et infirmus consenlit, licite potest eo uti.
47- — Infertur 3. quod judex tenetur judicare juxta sententiam probabiliorem ; ipse enim tenetur ex prrecepto divino, et bumano jus suuin cuique tribuere pro majori pondere rationum, qua? cuique favent. Hinc damnata fuit ablnnoc. XI. propos. II. quredicebat : Probabilitcrexislimo, judicem posse judicare juxta opinioncm minus probabilem, Recte vero advertit Cardenas cum aliis , quod si reus est in legitimapossessione rei controversac, etbabet pro se ratio- nem probabilem, ncquitjudex eum expoliare , etiamsi actor probabiliores rationes pro se adducat; possessio enimlegi- tiina (ut diximus n. 35. ) dat possessori jus certum rei reti- nendac, donec constet de j ure alterius. Vidc dicenda lib. I\ . , n. 0.11. qu. II. ubi id fuse probabitur.
48. — Infertur 4- quod in collatione sacramentorum nequitministeruti opinione necprobabili , nec probabiliori circa eoruin valorem, sed tenetur sequi sententiam tutam, quac est illa, quae vel cst tutior , vel moraliter certa. Con- statidex prop. I.ab Innoc. XI. proscripta, qu& dicebat : Non cst illicitum in sacramentis confcrendis scqui opinionem probabilem de valore sacramenti , rclicta tutiore , nisi id vctrc L'X% convcntio, aut pcriculum gravis damni incurrendi. Hinc sen.
DE CONSCIENTIA. a7
tcniia probabili iantum utendum non est in collatione baptismi , ordinis sacerdolalis , vel episcopalis.
49- — Dixi, nisi adsil ncccssilas ; etenim in extrema ne- cessitate bene uti possumus qualibet opinione non solum probabili , secl etiam tenuiter probabili pro valore sacra- menti, ut recte dicunt Holzmann tle Bapt. a. 2. n. 97. An- toinedc Bapt. q. 1. Cuniliat. de Sacr. in gen. c. 1. §. 3. n. 3. et alii communiter, modo sacramentum conferatur sub conditione ; quia conditiosatisreparat sacramenti injuriam, si forte invalide conferatur, et contra necessitas sufllciens et justa est causa sacramenti conditionate conferendi. Vide dicenda lib. VI. c. 1. de Bapt. n. 2o3, v. Materia autem dubia, et de Pcen. n. 482. in fin.
5o. — Dicunt autem plures AA. quod liciteuti possumus opinione probabili, ubi praesumitur Ecclesia supplere ; ut evenire potest in sacramento matrimonii ad couvalidandum contractum probabiliter tantum validum , si forte contrac- tus ille est nullus ob impedimentum , quod Ecclesia sup- plendo aufert, et in sacramente pcenitentiae ad supplendam jurisdictionem confessarii , si forte illa desit. Hanc scnten- tiam vocant communissimam Viva in prop. 1. damn. ab Innocent. XI. n. 20. et La-Croix 1. 9. n. 117. cum Suar. Less. Conincb. Regin. etc. Imo Sporer de Consc. c. 1. n. 56. cum Dicast. vocat moraliter certam; liancque testatur esse praxim totius Ecclesiac de Lugo disp. 19. n. 3i. cum Arriaga, Suar, et Diana apud Carden. in prop. 1. damn. ablnnoccnt. XI. diss. 11. n. 166. et seq. Sed vide lib. VI. n. 5^3. ubiplura dicentur circa jurisdictionem confessarii, quomodo et quando piaesumitur ipsasuppleri ab Ecclesia. An autem , slante errore communi , semper Ecclesia sup- pleat jurisdictioncm in sacramento pccnitentiae, vide ibid. n. 572.
5i. — Quaeritur praeterea , an quod clictum est de admi- nistratione sacramentorum , dicend,um etiam sit de suscep- tione , ita ut nullus possit suscipcre sacramentum cum opi- nione probabili. Prima sententia amrmat, et lianc tenent Carden. in prop. 1. damn. ab Innoc. XI. diss. 2. c. 3. n. 18. Viva sup. ead. prop. 1. et La-Croix I. 6. n. io5. Ratio eorum,quia specialis revercntia debita sacramentis expo— scit , ut ea non exponantur periculo frustrationis. Hinc di-
28 LIB. |. TRACT. I.
cunt cx praefata prop. i. clamii. quoad ministraiionem, vir- tualiter damnari etiam quoad susceptionem , cum in utra- que idem subsit periculum. Sccunda vero sententia negat, quam tcnent Pontius de Matr. 1. /\. c. 25. n. 9. Sanch. Dec. 1. 1. cap. 9. n. 33. cum Vasq. Salon. Sayr. Perez, et aliisapudCard. n. 17. Item Spor. de Consc. c. 1. n. 67. et Viva in sua Th. Mor. de Pcenit. q. 3. art. 3. n. 9. ubi vide- tur se revocare , saltem quoad opiniones , quae ex parte sus- cipientium passimafidelibus inpraxim deducuntur. Ratio, quia nullam censetur injuriam sacramento irrogare , qui utitur opinione probabili ; nec videntur sacramenta expos- cere majorem reverentiam , quam probabilem , quam ex- poscuntaliapraecepta divina. Et banc sententiam , ait Mag. Ozes in eadem prop. 1. apud Carden. n. 27. non amisisse suam probabilitatem ex damnatione Pontificis; quia non constat, propositionem potius proscriptam fuisse respectu reverentiae erga sacramenta, quam respectu caritatis erga suscipientes. His tamen non obstantibus, censeonon rece- dendum a prima sententia , saltem quia secunda fere nun- quam poterit deduci in praxim a suscipientibus sine pro— prio animae detrimento.
52. — Infertur 5. et ullimo , quod si quis dubitat, an id quod videt in silva, sit fera, vel liomo, non potcst illud ferire, etiamsi probabiliter, aut probabilius existimet, illam csse feram ; nam si revera illud animal esset bomo, pro- babilitas illa, sive major probabilitas , non liberaret homi- nem a morte. Itaque universe dicendum , nunquam esse licitum uti opinione probabili probabilitate facti, ubi est periculum damni,vel injuriae proximi.
53. — Secus tamen dicendum de opinione, qua? estpro- babilis probabilitate juris; tunc enim quisque licite uti potest opinione illa , fonnans sibi conscientiam moralitcr certam de bonestate suae actionis. Explanata demum opi- nionum natura , nostrum systema exponimus.
MORALE SYSTEMA.
Pro dclcctu opinionum, quas lititc scctari possumus.
Thco I. quod si opinio , quac stat pro lege , vidcaturcerte piobabilior, ipsam omnino sectari tenemur; nec possumus
DE CONSCIEINTIA. w)
tunc oppositam , quai stat pro libertatc , ainplecti. Ratid , quia ad licite operandum debemus in reblis dubiis verita- tem inquirere, et sequi : at ubi veritas clare inveniri nequil, teneinur amplecti saltem opinionem illam , qu?e propius ad veritatem accedit , qualisest opinio probabilior.
Dico II. quod si opinio, qua? stat pro libertatc, est tan- tum probabilis , vel acque probabilis , ac altera qua? stat pro lege, nec etiam ipsani quis sequipotest, eo quod sit proba- bilis: nam ad liciteoperandum solanon sufficit probabilitas, sed requiritur moralis certitudo debonestateactionis, juxta illud D. Pauli ad Rom. i£. 23 : Onine, quod non estex jidcy peccatum esl. Dicilur cx/idc, nempe ex certo dictamine conscientiae, ita ut bomo in sua conscientia persuasum sibi liabeat, quodagendo recte agat , prout explicant illud ex JickS. Cbrysost. S. Ambros. et alii cum S. Tiioma qu. 17. de Verit. art. 3. Propterea in praefata dissertat. falsuni rcputavi effatum illud commune int< r probabilistas , nimi- rum : Qui probabilitcr agit , prudcntei agit.
Dico III. quod , duabus xque probabilibus opinionibus concurrentibus , quamvis opinio minus tuta teneri nou possit, quoniam, ut diximus, solaprobabilitas (nota, sola probabilitas) baud firmum prsebet fundamentum ad licite operandum ; tamen opinio illa , quae stat pro libertate , cum aequali potiatur probabilitate , ac opposita , qua? stat pro lege, grave qnidem immittit dubium , an existat lex, qua? actionem probibeat, ac proinde suflicienter promul- gata minime dici potest ; ideoque , dum eo casu promulgata 110 n cst , nequit obligare ; tanto magis quod lex incerta noti potest certam obligationem inducere. Et ba?c est sentenlia D. Tboma?, quam ego sequor, et quae certa mibi apparet, tum ob auctoritatem tbeologorum , ut videbimus, atque patrum (quorum doctrinse observari possunt in pracdicta dissert. n. 11. et 12. Yide etiain Cluistian. Lupum tom. XI. dissert. de Usu senten. probab. ubi congerit plures patrum auctoritates),tum ob rationes intrinsecas, quaenoti jam fucatre sunt, sed certa? ac evidentes, ut demonstra— bilur.
Tbeologorum princeps D Tliomas ,1.2. qu. 90. art. 1. sic docet : Lex quaidam regiila est ,ct mensura actuum, sc- ctaidum quam Uiducitur aliqui? adarjcndum, vcl ab aqcndorctru-
3o LIB. I. TRACT. I.
hituv ; dicitur enim lex a ligando ; quia obligat ad agendum. Hinc piosequitur S. Doctor ad docendum, quod hoec regula et mensura , ut hominibus applicetur , et ipsi ad eam ser- vandam teneantur , debet eis promulgatione manifestari. Lexy ait ibidem , imponitur aliis per modum rcgulai et men- suroe : regula autcm et mensura imponitur per hoc, quod appli- catur his qui regulantur ei mcnsurantur . Unde ad hoc, quod lcx virtutem obligandi obtineat (quod est proprium lcgis ) oportet, quoa applicctur hominibus, qui secundum eam regular: debent. Talis autcm applicalio fit per hoc, quod in notitiam corum de- ducitur ex ipsa promulgalione. Unde promulgatio ipsa nccessa- riacst ad hoc, quodlex habeat suam virtutcm.
Quod autem lex nequeat subditos obstringere , nisi eis
lit promulgata, est axiomaapud omnes compertum : Leges
tunc instituuntur , cum promulgantur , scribit Gratianus in
can. In istis , dist. 4- Ratio patet quia lex tantum in mente
legislatoris manensnonest, nisimeracogitatio, sive intentio
constituendilegem,non vero constitutio legis,quse subitos
obliget. Hinc a D. Thoma lex definitur : Quaidam rationis
ordinatio ad honum commune ab co , qui curam communitatis
habet promulgata. i . 2. qu. 90. art. 4- Nulli dubium, ut scribit
Franciscus Henno tr. de Leg. quod promulgatio sit de essentia
legis ; namutrecteaitLudovicusHabert. t. 3. de Leg. c. 6. q.
4- Adralioncmlcgis pcrtinent promulgaiio , elvis obligandi. Ad-
dit card.Gotti Theol. tom. 2. tr. 5. deLeg. q. 1. dub. 3. §.3.,
uum. i8.quodpromulgatioestindispensabiliterrequisitaad
subditos obligandos : Ad hoc9 ut lex in actu sccundo obligel ,
requirilur quidcm indispensabiliter, ut subdilis promulgatione
proponatur. Idem tradit Dominicus Solo , de Justit. etJurc,
lib. 1 . q. i .art. 4- dicens : Nulla lcx ulium habcl vigorcm legis
antc promulgationcm, scdtunc instituu/itur, ciun promulgantur.
Statimque subjungit : Jtaquc nullam cxccptioncm conclusio
haic permittit. ldem scribit doctor Gallus Du-vallius iu 1. 2.
S. Th. de Leg. q. 1. dicens, legem aHcrnam non potuisse
homines obligare aba:teriio: Quia,\\tait,dc rationc legiscst,
ut promulgctur subdilis ; nulli autcm fucrunt subditi ab a?tcrno.
Idem scribit P. Gonet Clyp. de Leg. d. 2. art. 2. Lcgcm
cetcmam dcfcctu promulgationis nonpotuissc obligarc crcaturas
ab ceterno. Idem scribit Lorichius Thesaur. verb. Lex, 11.
G. Ifominibus autcm ( lcx a:terna ) promulgatur , quando cis
DE CONSCIENTIA. &«
innotescit. Idcm inquit etiam acer adversarius meus P. Pa- tutiusinsuaTheolog. Morali de lcg. c. 5. n. 7. Conscntiunt quidcm omncs , promulyaiioncm essc omnino ncccssariam , ut lcx virtutcm obligandi obtincat. Mirabitur quis , mc studuissc tot auctoritatcs hic congerere ad lianc doctrinam piobandam, quae a ncmine in dubium rcvocatur; scd me id iccisse , sciat , quia ab ea scntentia? mcsc firmitas pendet, ncmpe quod lex dubia 11011 obligat, ut infra videbimus.
Porro S. Tliomas id ut certum habens, hanc opposilio- nem sibi objicit 1.2. q. 90. art. /y. ad 1. Lcx naturalis ma- xime habct rationcm lcgis ; scd lex naturalis non indigct pro- .mulgationc ; ergo non est dc raiione legis quod promulgeiur. Et sic respondet: Dicendum quod promulgatio lcgis naturat est cx hoc ipso , quod Dcus cam mentibus hominum inscruit na- turaliter cognosccndam. Idque clarius explicando Sylvius ait 1. 2. qu. 90. art. 4- h1 fmc : Actualiter tunc unicuiqius (lex) promu/gatur, quando cognilionem a Deo accipil dictan- tem, quidjuxta rectam rationcm sit amplectendum, quid fugien- dum. Idem docet Joannes Gerson. de Yita spir. etc. lcct. 2. col. 176. Lex ista est qua-dam declaratio crcaturce ratio- nali facta , pcr quam illa cognoscil , quid Dcus de ccrtis rcbus judicat, ad quas vcl praistandas, vel omittcndas ipsc creaturam obligare vult. Addit tandem Petrus de Lorca in 1. 2. disp. 6. deLeg. pag. 386 : Qucmadmodum promulgatio est intrin- seca ct essentialis humanis Icgibus, sic raiionis judicium, et cc- gnitio intrinscca est lcgi tialurit. Quapropter sine rationis judicio, et cognitione nullo niodo cxistit promulgatio legis sufficicntis ab obligandum.
Lex vero ut obliget, non tanlum proinulganda est, sed ctiam promulganda ut certa. Et hoc punctum firmiter cst hic statuendum, ideoque in eo perpcndendo diutius non frustra immorabor , cum plura opus sit hic repctere, quac jamalibi scripsij cnimverocxhujusccmodi fundamento fir- mitatem haurit nostra sententia ,,nempe non posse legem incertam certam obligationem imponere. Dicimus igitur , neminem ad ahquain legem servandam teneri , nisi illa ut ccrta alicui manifestctur. Posito enim , ut vidinius, quod lcx necessario est promulganda ut obliget, si promulgatur lex dubia, promulgabitur duntaxat dubium, opinio, sive quaestio , anadsit lex prohibens aclionem, sed 11011 promul-
5a LIB. I. TRACT. I.
gabitur lcx. Hinc omnesad asserendum conveniunt , quod lex, ut obliget, debet essecertaac manifesta , debetqueuii certa manifestari sive innotescere bomini, cui promulga- tur. Audiamus id, quod communiter inquiunt doctores su- pcr banc sententiam , sive snper lioc principium , quod inter alios maxime tradit D. Tbomas ,atque probat. S. Isi- dorus inter conditiones legis ut obliget, ait legem debere esse manifestam. Ita babetur in can. Erit autem. dist. /\. Eril autcm lcx manifesia ctc. Idque certum est etiam in jure civili , ut patet ex Autbent. Quibus modis nat. eff. §. ]\a- tura , ubi dicitur : In dubio nullus praisumitur obligatus.
D. Tbomas loquens de lege aHerna et naturali , docet quod ad boc ut ipsa possit esse nobis mensura , debet esse ccrtissima,nobisque innotescere. Attendamus verba S. doc- toris. Ipse i. 2. qu. 19. art. 4- ad 3. sibiobjicit : Mcnsura dcbct cssc certissima ( nota ) ; sed lcx atcrna cst nobis ignota ; crgo ?t07i potest esse nostra? voluntatis mcnsura, utabea boniias volunlatis nostra dependcat. Et ita respondct : Licct lexcctcr- 7ia sit 7iobis ignota, secundiwi quod cst i7i me/ite Vivi/ia ; i/mo- tescit ia/zie/i nobis aliqualiter per ratio7ic77i nafiu alcm, qiue ab ca dcrivatur ui p/wpria ejusi77iago} vcl per aliquale/n /cvclalio- nem supcradditam. S. Tb. 1. 2. qu. 19. art. 4- ad3. Ratio j>atet , cur lex debet essc certa , quia cum lex juxta S. doc- torem sit mensura et regula , qua bomo mensurari et re- gulari debet circa suas actiones , nequaquam ille reci;' mensurari et regulari potest , nisi mensura et regula ili.i sit certa , ut obliget , quin et bomini innotescat. Lex enim, scribit doctissimus Petrus Collet, ut obligct , debet dari 7<t rcgula, acproiude innotescere ; atqui lcx 71071 Ui/iotcscil nisi per pro/nulgationcm, cum pcrca/n solam eo intimetur /nodo, quiobc- diendi ncccssitatem i/iducit. Collet Tlieol. Mor. t. 1. de leg. c. 1. a,it. 2. concl. ?. Idem tradit Joannes Gcrson diccns , quod lex , ut obliget , necessario debet bomini manifestan , alias Dcus eum obligare non potcst ad illam servandam : Ncccssr cst (valde notabilia sunt Gcrsonis verba) dari ma- nifcstatir/icm ordi/iationis, ac volu/itatis Dci ; nam per snlam ordinatinnc/n, aut pcr solam suam volu/itatc/n non potest JJeus absolute crcaturcc i/nponcre obligationem ; scd ad hoc opus esi, iflci com77iunicci notitiam uiiirs <iquc , ac altcrius. Gerson dc Yita spir., ctc. lcct. 2.
DE COiNSCIENTIA. 33
Idem tradit Gonet diccns • Homo non tcnctur conformari voluntati diviiuv... nisi quando voluntas divina nobis praiccptn vcl prohibitionc manifcstatur. Gon. Clyp. t. 3. d. 6. art. 2. n. 37. in fm. Et ibid. de Loc rationem prabet, scribens liominis peccatum pendere ab ipsius voluntate transgre- diendi legeni ; si autem peccatum (ait) penderet ab exi- stentia vel non existentialegis, peccatum essetfortuna?,sive casus, non jam volunlatis ; quod magnum esset absurdum ; Plerumquc ( scribit) esset forluncc , non voluntatis , quod ho- mincs pccccnt, vcl non pcccent , proul vidclicct id, quod agunt, est conformc vcl difforme juri naturali ab eis iynorato ; quod etiam absurdissimum cst, cum vera ct sola causa peccati sit voluntas crcata, ut opcrans difformiler ad regulas morum. Gon. in Clyp. 49. 3. tom. 3. disp. 1. art. /j. §. 1. 11. jffi.
Idem tradit Sylvius dicens : Actualitcr tunc (lex) uni- cuifjuc promuhjalur , quandi cognilionem a Deo accipit diciah- tcm , quod juxla rcctam ralionem sil amplectendumy vel fugicn- dum. Sylv. in 1.2. qu. 90. art. 4- infin. Non tenetur tgitur quis ad legem , nisi eam juxta rectam rationem cognoscat esse necessario ampleclendam. Idem tradit Fulgentius Cunibatus , boc absolute proferens : Legis violatores non surtt illi , quibus nondum lcx innotuit. Cunil. tract. 1 . de Reg. Mor. c. 3. §. 1. n. 5. Ideni tiadit Jodocbus Loricbius : Hominibus autem lex promulgatur , quando eis innotcscit. Loricb. Tbesaur. tbeol. verb. Lex. 11. 6.
Ex omnibus bis prafatis evidenter apparet moralis cer- titudo sententia? ndstrae, vel potius sententire D. TbomsL* , qui pluribus in locis eam docet. Signanter in Opusc. de Yerit. qu. 17. art 3. boc morale principium absolute pro- fert : JSullus ligatur pcr privceptum aliquod, nisi incdiantc scientia illius prwccpti. Ab omnibus pbilosopbis cum D. Tboma docetur distinctio iuter opinionem , et scientiam : opinio denotatcognitionemdubiam, autprobabilem alicujus veritatis : scientia vero cognilionem cerlam ac patentem signiticat. Sed audiamus ipsum S. doctorem ; et quod S. Tbomas nomine scicnticu intelligat prrccise cognitionem certam, patet , quia proponit loco citato lioc qua^situm : Ulrumconscien/ia ligct? ac deindeait : Ita se habet impcrium alicujus gubcrnantis adligandum in rcbusvoluntariis illo modo ligationis, qui volnniati accidere poicst, sicut se habct actio cor-
34 • LIB. I. TRACT. I.
poralis ad ligandum res corporales . Actio autcm corporalis agcn- lis nunquam inducit neccssilatem in rem aliam, nisi per contac- tum coactionis ipsius ad rcm , in quamagit. Unde nec ex imperio alicujus Domini ligatur aliquis , nisi impcrium altingat ipsum, cuiimperatur. Attingit autem ipsumper scicniiam : undc nullus Ugatur pcr prtcceptum aliquod, nisi mediante scicntia illiusprat- cepli.,.. Sicut autem in corporalibus agens corporalc non agit, nisiper contactum ; ita in spiritualibus non ligat, nisi pcr scicn- tiam. Similitudo a D. Tlioma liic allata nequit esse magis lucida,etconvincensadprobandamnostramsentcntiam,sive principium ,nempe quod lex incerta non potest certam ob- ligationeminducere. DicitS. doctor,quod scientiapnrcepti estinstar vinruli quod vel voluntatem ligat; unde sicut ad rcmaliquam ligandam opus est , ut actualiter funis appli- cetur; ita ad ligandam bominis voluntatem, ut actionem aliquam exerceat vel omittere teneatur, necesse est ut ipse prcccepti scientiam babeat, alioquin bomo ille in sua liber- tale remanet. Quamobrem , duni ille in dubio est , anad- sit vel non prseceptum probibens, vel pra?cipiens ( sicut accidit, cumdua2opiniones ejusdem ponderis a?que proba- biles concurrunt), tunc non babet quidem scientiam prae- cepti , ideoque prceceptum servare non tenetur.
Ad boc magis explicandum doctor angelicus eodem loco subdit : Ad vidcndum autcm , quando (conscientia) ligct, scicndum quod ligatio mctaphoricc a corporalibus ad spiritualia sumpta necessilalcm importat ; ille cnim qui ligatus cst , necessi- tatcm habet consistcndi in loco ubi ligatus cst . ct aufcrtur ci potestas alio divcrtcndi. Sicut igitur contra, qui ab aliquo vinculoactualiter non est ligatus, babet pottstatem diver- tendi quo vult, ita qui non est ligatus per scicutiam prae- cepti, liber est ab obligatione pracepti. Ideo S. doctor scribit , legem dici a ligando : Dicitur cnim lcx a ligando, quia obligat ad agcndum. i. i. qu. c)o. art. i.
Hanc suam sententiam D. Tli. valde confirmat in alio loco, nempe in i. i. q. 19. art. 10. Ibi qu&rit : Utrum nc- cessarium sit voluntat^m humanam conformari voluntati Di- pinas in volito , ad hoc ut sit bona ? et aftirmat; sed et post- modum eodem art. 10. ad 1. S. doctor boc sibi objicit : Vidctur quod voluntas hominis non dcbcat scmpcr conformari Divin&voluntati in volito ; non cnim possumus vclle quod igno-
DE CONSCIENTLY. , 35
ramus Scd quid Dcus velit ignoramus in plurimis ; ergo non
potest humanavoluntas Divinm voluntati conformari in volito. Et respondet : Ad primum dicendum,quod volitum Divinum secundum rationem communcm qualc sit , scircpossumus ; scimus enim , quod Dcus quidquid vult, vult sub ratione boni. Et ideo quicumquc vult aliquid sub quacumquc ralionc boni, habet vo- luntalcm conformem voluntati Divina? quantum ad ralioncm 'voliti. Scd (nota sequentia verba) in partiadari nescimus, quid Dcus vclit; ct quan tum ad hoc non tenemur conformare volun- tatcm nostram Divina? voluntati. Itaque docet S.Th. quod liomo scmperac rem aiiquam vult sub ratione boni, voluntati DiviiKcjam conformatur : sedminime teneturseconformare voluntati Divinacin rebus particularibus ignoratis, etsignan- ter in prseceptis , ubi hsecDivina voluntas non est ei mani- festata. Id autem distinctius declaratP. Gonet, dicens : Ho- monon tcnetur conformari volunlati Divina? involitomatcriali, nisi quando voluntas Divina nobis praeccpto vcl prohibitione manifcstalur. Gon. Clyp. tom. 3. d. 6. art. 2. n. Z^. in fin. In dubio igitur, ubi nescimus,, an Deus aliquo prsecepto nobisaliquidinparticulari imponat aut vetet,non tenemur conformari circa tale pra^ceptum voluntati Divinae , nisi prceceptum nobis manifestetur; etenim , ut tradit Joannes Gerson , ubi Deus non manifestat nobis suam voluntatem , nonpotest(ait) nos obligare ad eam sequendam. Repeta- mushic cjus verba jam alibi supra relata : Neccsse cst dari manifcstationem ordinationis , ac voluntatis Dci: nam per so- lam suam voluntatem nondum potcst Dcus absolute crcatura3. imponcrc oblii^ationcm. Gerson. de Yit. spir. etc. lect. 2.
Eamdem sentcntiam D. Thomas fortius confiriirat in alio loco 2. 2. q. 104. art. 4- ubi signanter loquitur de obedien- tia, quae pracceptis Divinis debetur. Ita qurerit: UlrumDeo sit in omnibus ohediendum? S. doctor aflirmat , sed ad 3. sibiobjicit : Quicumquc obcdil Dco ,conformat voluntatem suam voluntati Divina? , ctiam in volitq ; scd non quantum ad omnia tcncmur conformarc voluntatcm nostram voluniati divi- nce, ut supra habitum cst, ( i. 2. q. 19. art. 10. ubi habetur textus jam supra relalus ) : Ergo non in omnibus lcncturhomo Dco obcdiie. Et sic respondet (attendamus bic quomodo S. doctor fucrit semper firmus et uniformis in liac sua sententia) : Adlcrtium diccndum, quod ctsi non semper tenea-
3r> !JB. I. TRACT. I.
tur hnmo vclle quod Dcus vult, sempcr tamen tenctur Vetic, (/uodDeus vultcum velle. Et lioc homini prcecipue ( nota) inn<>- tcscit perprceccptum Di\>inum. Hoino igitar tenetur Deo ohe- dire, et ipsius voluntati couforniari circapraecepta ,non jain omnibus quae Deus vult , sed tantuin in iis qua? vult Deus nos velle ( quod Dcus vult nos velle). At quoinodo sciemus id quod Deus non solum ipse vult,sed etiam vult nos velle? Sciemus, inquit S. Thomas , cum nobis id nianifes- laturpersua Divina pvxcepta.Ethoc homini prcecipuc innolcs- ci t per praiccptum Diiunum .Yjigonon o\d\gatso\z dubia noU\'vi praicepti ad illud servandum tanquam voluntalem divi- nam , sed requiritur certa et manifesta praecepti cognitio, quod quidein signifieat verhum illud innotcscit. Itaque, uhi duae sunt opiniones aequalis ponderis , cum eo casu desit siitfieiens proinulgatio legis,ipsa non hahet virtutem ohli- gapxli, ut firmatum estsuh initio hujus moniti.Lex aatein , quae non ohligat, non estlex : Dicitur cnimlex aligandu, ait S. Thomas ; lex ergo quae non ligat , lex dici non potest.
Hanc autem sententiam, quod, uhi praeceptum est vere et stricte dubium , non adest obligatio illud servandi , se- cuti sunt communiter auctores tam antiqui, quam receu- tes. S. Ruymundus scripsit ( lib. 3. de Pcenit. §. 21.) : Non sis pronus judicare mortalia peccata , ubi tibi non conslut pcr certam Scripturam. Lactantius scripsit ( lib. 3. Instit. c. 21.) : Stultissimi hominis est proeceptis eorum vcllc parcic , qux utrum vera , autfalsa sint, dubitalur. Textus habelur in c. i3. Cum in jure, de oftic. etpot. Jud. deleg., ubi di< i- tur : Nisi dc mandato certus exliteris excquinon cogeris quod mandatur. Itlem scripsit Joannes Nyder (inConsol. an. part. 3. c. 20.) citans Bernardum deClaromonte : Ex quo cmm opiniones sunt intcr magnos, et Ecclesia non dctcrmiruwit ahc- ram partem , tcncat quam i>oluerit. Idem scripsit S. Antvni- nus : Secundum canccllarium non plus nocct homini crrarc in articulo /idci, qui non cst dcclaratus adhuc ab Ecclesia , quod sit articulus de neccssitate crcdcndus; quam ncccsscpossct actusm >- ralis contraaliquidagibilc perpctratus, qui actus non diciturcer- tus cx Scriptura, aut dctcrminatione E 'cclesia? , quod sit iUicitus. Scdconstat, quodin materia fidcilicitum cst antc dctcrminutionrm Ecclesiai tcnerc unam vcl alteram partcm sinc pcriculo pcccati ct ergo a simili licct unam opinioncm in moralibus tcncrc ju.i ta
DE COSSCIENTIA. 1:
'i/nitata supcrius, ubi saltctn tnagis sapicntcs non scntiunt con- \rarium. S. Antonin. part. i, tit. 3. c. 10. §. 10. verb. lle vertcndo. Juxtaigitui S. Antoninum, etcancellarinm(videl. licrsoncm) non tenemur sequi opinionem tutiorem, ubi tutiornon apparet probabilior. Gabriel Ihel scripsit (in /\. sent. d. 16. qu. 4- concl. 3.) : Nihil dcbct damnari tanquam mortalc pcccatutn , dc quo non habctur cvidcns ratio , vcl mani- fcsla auctoritas Scriptura?. Dominicus Soto scribit, quod lex , cum ipsa sit regula actionum , opus est ut homo eani inlucatur, nempe quod cognoscat eam ut certam : Qui re- gula utitur } eam intucri necesse est. De Just. 1. i. q. i. art. 4- Unde scripsit postea (ibid. 1. 6. q. 1. art. 6. circa fin. ): Quatcdo sunt opinioncs probabiles intcr gravcs doctorcs, utratn- que sequaris , in tuto habes conscientiam. Ita etiam card. Lambertinus (qui postea ad pontificatum evectus est sub nomine Benedicti XIV. ) scripsit in suis Notificationibus ( notif. i3.) : Non debbono imporsi ligami , quando non vi e una manifcsta lcggc che gV imponga.
Doctissimus Melcliior Canus scribens adversus Scotum, qui obstringebat peccatores ad eliciendam contritionem in quocumque die festo , dicit : Jus humanum nullum est , aui cvangclicum , quo hoc pra?ccptum asseratur ; proferant , et tacchimus. Canus. Relect. 4- de pcen. p. 4« °r 2- prot.3. Atque ibidem n. 5. sic scribit : (^uoniam ignoro , unde ad hanc opinioncm doclores illi vencrint , Ubere possutn , quod non satis cxplorateprceceptum cst, ncgarc. Joseph Rocafull praepo- situs Yalentiae scripsit : Casu quofacta diligcnlia non constat , an lcx sit imposita, scd rcs dubia , manet non obligal, sive sit lex , vel pra?ccptumnaturale. Lib. i.deLeg. incomm.^.c. num. 65. P. Suarez ita scribit: Quamdiu cst judicium probabile, quod nulla lcx sit prohibens actionetn, talis lcx non cst sufficicnter ptro- posita homini ; unde cum obligatio lcgis sit ex se oncrosa , non ur- gct, donecccrtius dcilla constet. DeCons. disp. i-2.sect. 6. et tom. 5. in 3. par. d. 4°- n. 45. Idem scripsit P. Joannes Idelphonsus dominicanus : Si dubium esl de ipsa cxisten- tia legis , an exislat talis lex ? an sit publicata ? an in tali lcge comprchcndatur istc casus ? facta sufficienti diUgcntia , et durante dubio, non tencris tc conformare talilcgi, velob- ligationi. ldel. in 1. 2. disp. 209. n. n32. Idem tenet auctor recens P. EusebiusArnort, vir germanus valde erur
38 LIB. I. TRACT. I.
ditus et uudique notus ob suam doctrinam , etplura insi- gnia opera vulgata. Hic in sua Theologia morali et scho— lastica , excusa Boniniac anno i<-53. ( qux* priusquam ede- retur, emendata fuit,aut saltem revisa a Papa Bened. XIV. prout ipse auctor suppliciter ab eo petierat) sic scribit : Quajidociunquc existeiitia legis non rcdditur credibilioi', mora- liter certiun est 71071 darilcgcm, quia cx natura providcntia? Di- vina Deus tc7ictur rcddcrc suam lcgem credibiliorem elc. Amort tom. i. d. 2. §. 4. qu. 20. pag. 232. Ec alibi d. 2. §. 4- <!• 5. pag. 283. ait quodcum adsunt duae opiniones seque probabiles, tion clatur lcx directe prohibens , quia hoc casu non datur sufficic7is promulgatio legis , qua> est charactcr essetitialis legis. Idem tenent Yasquez 1. 2. disp. 62. c. 9. n. 45- Card. de Lugo de Pcenit. disp. 16. sect. 3. Manstrius Theol. Mor. disp. 1 . q. 1.2. art. 3. n. 56. HolzmanMor. to. 1 . p. 29. ann. i35. Roncaglia Theol. IMor lib. 2. c. 3. Sal- mant. Tract. 6. de pcen. c. 8. n. 25. etTract. 11.de leg. c 2. n. 100. et aliiplures, quos omittimus brevitatis causa.
Posito igitur principio a D. Thoma tradito , ac satissu- perque probato, nempe, quod Nullus ligatur pcr praccptum aliquod , nisi mediante scienlia iltius pra?ccpti , quod idem est ac dicere, non posse legem incertam certam obligatio- nem inducere ; necessario eruitur esse moraliter certum , quod ubi duse opiniones ax[ualis ponderis concurrunt , non est obligatio sequendi tutiorem. Si quis autem de hujus sententiae certitudine rationem exposcat , breviter ei ex om- nibus in hoc Monitoprobatisrespondebitur , quia lex du- bia non obligat. Et si qua?rere pergat , cur lex dubia non obliget? respondebimushoc succinctoargumento : Lex non sufticienter promulgata non obligat : lex dubia non est suf- ficienter promulgata (quia , dum lex est dubia , promulga- tur sufficienter dubium, sive quacstio, sed non promulga- tur lex ) : ergo lex dubia non obligat. Qui ai gumentum hoc inficiari vellet , probare deberct , vel quod lex etiam non promulgata obligat; vel quod lex dubia est vere promul- gata; contra id quodexpressc docet S. Thoma, etalii com- muniter , ut vidimus ; sed numquam harum proposilionum ullam probabit in acternum. Haec tandem sit conclusio hu- jus sententiac : Spectato pondere xquali utriusque opinio- nis , homo dubius maneret, neque operari posset, spectata
DE CONSCIEJNTIA. 39
autcm vi legis, cum ipsa eo casu non sit sufTieienter pro- mulgata, non obligat , nec ligat. Etideohomo, utpote ab liujusmodi lege dubia non ligatus, reddilur certus de sua libertatc , et sic licite operari potest.
Dixi sub initio, quod ubi opinio pro lege videtur ccrte probabilior, eam sequi tencmur; secus vero si est acque probabilis , ac opinio pro libertatc Auctor vero Epbeme- ridum mihi objecit, quod baec secunda propositio probat nimis , nam si non teneremur scqui opinionem pro lege , quando opinio pro libertatc est asque probabilis , quia tunc lex est dubia; nec etiam teneremur sequi opinionem pro lege, quando opinio pro libertate esset minus probabilis; quia etiam opinio minus probabilis efficit, quod lex sit dubia, etnon sufticienterpromulgata. Sed rcspondeo, quod cum opinio tutior est certe probabilior , co casu ( ut in principio hujusMoniti praemisi) quamvis lex omnino certa non sit , tamcn propter illam majorem probabilitatem opi- nio prolcge videtur moraliter verior, et consequenteretiam lex moraliter sive sufficienler promulgata ; et ideo lex ne— quit dici tunc omnino dubia duBio stricto ; remanet tan- tum eo casu aliquod dubium latum , quod non permittit ab opinione tutiore discedere.
Constat autem ex ipso naturali dictamine , licere nobis agere omne id, quod a lege non prohibetur , sicut scribit Heinecius (Lib. Elementa Jur. Nat. et Gent. ) sic aiens : c Omnia libertati bominis permittit Deus , quse non pra?- » cepit, vel prohibuit. Sic v. gr. cum sola arbore scientiae » boni et mali hominibus interdixisset Deus , recte omnino » inferebantprotoplasli,liceresibifruetibusreliquisomnino * vesci, Gen. 2. 3. Cessante enim legis obligatione, viget » libertas. » Id porro validius confirmatur textibus juris civilis, etcanonici, nam lnstit. de jure person. §. 1. dici- tur : Ciuque facere libet , nisi id ajure prohibctur. Itemcap. Autem , i3. cum in jure, de oflic. et pot. jud. deleg. sic habetur : Nisi clc mandato ccrtus cxtitcris, exequi non coge- ris quod mandatur. Quapropter S. Thomas docet id tenen- dum tanquam commune etcertum axioma in lcge naturali , sic scribens : Illud dicilur iicitum , quod nulla lcge prohibe- tur. In 4- sent. dist. i5. q. 2. art. 4- ad 2.
Hinc inepte arguit quidam Auctor diccns : Uhi dubium
46 LIB. I. TRACT. I.
est , an adsit lex , conscqucntcr dubium ctiam cst , an adsit /i- bcrlas. Male ( clico ) arguit, nam ubi duhiam est an adsit lex, certum estlegem non obligare; docet enimS. Thomas (utnotavimus supra) quod : Nullus ligatur per prcuceptum aliquod, nisi mcdiantc scientia illius prtrcepti. Patet autem, scientiam importare cognitionem certam de lege ; et hujus ratio eliam patet,quia lex, donec estduhia, non est suffi- cienter promulgata; atqui lex non sufficienter promulgata non hahet virtutem obligandi , sive hgandi , utaitdoctor angelicus , juxta dicta suh initio hujus ; ubi autem non exi- stit lex ligans, siveproliibens, homo licite operatur , ut ait idem S. Thomas loco mox supra citato.
Dixi sub initio, quod ubi opinio pro lege videtur certe probahilior, eamsequi tenemur ; secus vero si est ejusdem ponderis, quod habet opinio pro libertate. Auctor autem Ephemeridum gallicarum mihi objecit, quod haec propo- sitio probatnimis; si enitn sequi non teneremur opinio- nem , quae stat pro lege, cum opinio pro libertate est aequa- lis momenti , quia tunc lex estdubia , nec etiam teneremur sequi opinionem pro lege , cum opinio pro hbertate esset minus probabilis, quoniam etiam opinio minus probabilis efficit, quod lexsitdubia, et non sufficienter promulgata. Sed respondeo , quod cum opinio tutior est certe probabi- lior , eo casu(ut in principio hujusMoniti praemisi) quamvis lexomnino certa non sit, attamen propter illam majorem. probabilitatem opinio pro lege videt ur moraliter verior, et consequenter apparet moraliter , ac sufficienter pro- mulgata ; et ideo nequit dici tunc omnino dubia dubio stricto; remanet lantumeocasu quoddam dubiumlatum, quodabopinione tutiore discedere non pennittit. Cumau- tem opinio quae stat pro libertate, est aequalis momenti, tunc adest dubium strictum de existentia legis; ac prop- terea, sicut probavimus , non adest tunc obligatio amplec- tendi opinionem strictiorem , nec servandi legem , de qua omnino dubitatur , an ipsa existat , vel non existat.
Sed priusquam finem ponam huic dissertationi,praeter- ire nolo duabus oppositionibus respondere, quas invcnio objectas a P. Flaviano Ricci in Theologia Morali P. Ana- cleti ab ipso nuperrime reformata , ubi sic scribit : Omnes divinae et humanae leges sunt certae , etsufficienter promul-
DE CONSCIENTIA. fi
gala?; controversia ergo non catlitsuper cxistentiam legis, aut super cjus promulgationem, sed super cjusdem ex- tcnsionem ; ideo in casu particulari debenius legem gene- ralem ad illum applicare,et investigare, an casus ille com- preliendatur vel ne a lege. Hinc falso nobis imponit, quod in concursu duarum opinionum, qua? sunt ajqualis ponde- ris , judicamus legem certe ad cum casum non extendi ; ipse vero auctor duo supponit co casu accidcre : primum , quod tunc nostra libertas evenit dubia ; secundum , tunc tribuendum esse locum regulae canonum quae dicit : In dubiis tutior via cligenda cst; juxta, ut addit , Scripturam illam : Qui amat pcriculum, in illo peribil. Eccli. 3. 27,
Ilespondeoad primum. Quandodubitatur, an casus com- preliendatur a lege vel non, nequaquam dicimus legem tunc ccrte non extcndi , sed dichnus quod in casu duarum opinionum acqualis ponderis, quamvis lex generalis ( v. g. non furandi, non occidcndi) sit ccrta quoad existentiam, et sitsufiicienter promulgata; respectu tamen ad illum casum est dubia tam quoad existentiam , quam ad promulgatio- nem ; ac proptcrea tunc, quia cmbitatur, an lex ad casum illum extendatur, certum est non extcndi quoad obligatio- uern; nam, ut late probavimussupra, eo casu cum lex dubia sit, nequit ligare certain hominis libertatem , quse, donec a legc sitligata, manet soluta. Id quidem agnovit D. Tho- mas , cum dixit legem esse instar ligaminis, quod donec per contactum applicatur alicui, hic habct potcstatcm diver- tendi quo vult, sunt verba S. doctoris ( de Verit. q. 17. art. 3. ). Ilinc protulit sententiam illam : Nullus ligalur per piwceplum aliquod, nisimcdiante scicntia illiusprajcepti, ibid.
Hoc autem maxime alibi confirmatur a S. Thoma, ul>i sic scripsit : Lex qua?dam regula cst et mcnsura acluum, se— cunduni quam inducitur aiiquis ad agc.ndum , velab agcndo rc- Irakitur ; dicitur cnim lcx a ligando % quia obligat ad agendum ; 1. 2. qu. 90. art. 1. Mensura autem , ait card. Gotti , non mcnsurat , nisi mcnsurabili applicctur , et ideo addit : Jlequiritur indispcnsabiliter , ul le.v subditis promulgationc pro- ponalur. Quomodo autcm potcrit quis suas actiones recte mensurare, nisi mensura illa sit certa , el non ambigua? Nec valet dici , quod ubi lex cst dubia , est etiam dubia li- bertas hominis; quia libertas manet semper certa, usque
2.
42 LIB. I. TRACT. I.
dum a lege pariter certa et manifesta non ligatur. Quan- lun vis igitur lex generalis sit certa, certe existat , et cerle sumcienter sit promulgata; donectamen ipsa non est casui particulari applicata , libertas utpote non adhuc ligata , in sua possessione remanet.
Respondeo ad secundum , nempe ad regulam canonum a P. Flaviano adductam , et qusero ab eo : Certumne est quod praefata regula comprebendat omnia dubia specula- tiva, et non tantum practica , aut dubia de facto? id equi- deni certum non est, nam communior sententia tradit, re- gulam illam dumtaxat locum liabere in dubiis practicis, et defacto. Eccequod scribit S. Antoninus : Quod autemro- tentcs probare contractum csse Ulicilum , inducunt iilud :\\\ dubiis tutior via est ebgenda. Rcspondetur, hoc esse verum de. honestate, ct meriti majoritate , non de salutis ncecssitale quoad omnia dubia , alinnidn oporleret omnes religionem intrarc, part. a. tit. i. cap. xi. §. 3i. Idem scribit Chrislianus Lu- pus. diss. dc Op. prob. tom. xi. illud arguens exdoctrina S. Augustini : eamdem sententiam sequuntur Navarra , Oom. Soto, Abbas, Nyder, Tabiena, Suarez, Angles, S. Bonav. Gerson, Isainbertus , Jo. Idelfonsus , Salas , Cor- neio , Jo. a S. Tboma et alii , quorum loca observari pos- sunt apud aliam quamdam meam dissertationem , quam olim diifusius de bac materia edidi , ubi cvidenter pro- bavi , quodhujusmodi canonuin regula tantum casus prac- ticos , et de facto spectabat. Saltein igitur praedicta regula sive lex canonum est vere dubia extra casus practicos, et de facto; ac ideo non suflictenter promulgata, et propterea vim non babet obligandi.
Sed denius gratis banc legem procedere pro omnibus dubiis; rursuin peto : Quid dieit lex haec , sive regula ? In dubiis tulior via esl cligcnda. Ergo cum bomo est iu du- bio , nequit agere. Sed quid si formet sibi dictamen ino- laliter certum de bonestate suae aclionis? tunc non est in dubw , sed est extra dubium , et extra casum regulae , ob principium illud jam plusquam ]>lene probatum quod lex dubia non obligat, quia tunc deficit ei piomulgaiio , qua? cst de esscniia legis.
Textus autem quemadclit, Qtri amat periculum, in itto pcribit , nescio quomodo possit suae opinioni favcre. Son
DE COjVSOENTIA. fi
ignoro hujusmodi Scripturam afferri ab omnibus ejtiscleiii rigidae sententiae propuguatoribus ; sed non valeo intelli- gere, quidnain ex ea eruere possint isti magistri ( ut se jac- tant ) sanac et purioris doctrinae. Attendatur scripturaecon- textus ; dicitur rbi : Cor durum habcbil malc in novissimo , et qui amat pcriculum, in illo peribit. Eccli. 3. 27. En quod. casus Scripturae, in quoliomo graviter peccat, est cuin ipse in veruin se immittit periculum suae salutis ,pror.rahendo usquead mortein suam conversionem; sicut pariter verum periculum incurrit , et graviter peccat , qui occasionem proximam peccandi voluntarie renuit removere; omnino differt ergo casus a nostro, in quo , posito, quod lex dubia non obligat , nullum estpericulum transgrediendi legem : quia, cum eo casu non sit ea sumcienter promulgata, nul- lam babet virtutem obligandi.
Ex bac autem doctrina S. Thomae , nempe quod lex nou habef virtutem obligandi , nisi sit promulgaia et inno- tescat, duo corollaria descendunt, quibus praefata nostra disserlatio magis solidatur: primum quod lex dubia noa obligat : secundum buic annexlim , quod lex incerta ne— quit certam obligationem inducere. Hinc subdimus.
COHCLLARIUM PRIMUM.
Lcx dubia non obligat.
Ex principio autem tam firmiter et multipliciter a D. Tlioma probato, nempe quod lexnon promulgata non hfc- bet virtutem obligandi , cerla descendit praetata priina conclusio, quod lex dubia non obligat. Hujusmodi con- clusio probatur ex eo, quod cerlum et exploralum commu- niter est inler omnes doctores, quod cerlitudo moralis ali- cujus sententiae, si nonprobatur ex aliquocerto principio dirccto y probetur tamen ex alio principio rcflexo pariter certo , ut probatur primo ex can. 4- Quid culpatur, 23. q. I. ubi S. Augustinus scribit : Vir justus \ si forte su.h j-cge homine etiam sacrilcgo militet , rccte polest illojubente bcllare, H vlcc ( alias cwicce ) pacis ordinem scivans , quocl sibijubt- tur , velnon esse contra Dci prcvccptum certum est , vel utrutn sit , certum non est ; ita ut fortassc rcum faciat rcgem iniquitas imperandij innoccntcm autem militem oslcndat ordo scrvicndi.
n LIB. I. TRACT. h
Quamvis igitur subditus sit dubius de belli justitia , potest tamen licite militare ex jussu sui principis, et qua ratione ? innixus principio reflexo quod princeps habet jus cer- tum , ut semper ac de injustitia non constat , ei obtempe- retur. Probatur pariter ex cap. Dominus,de Secund. nupt. ubi dicitur, quod, si vir dubitet de morte prioris viri suaer uxoris , nequit debitum petere , sed tenetur reddere uxori, quae non dubitans in bona fide petit ; et cur? ob certum priucipium reflexum , quod cum uxor sit in bona lide, ipsa in dubio jus habet petendi debitum.
Hanc doclrinam ut certam habet P. Jo. Laurentius Berti in sua Theologia ( tom. 2. lib. 21. c. i3. prop. 3. vers. Patroni ) qui tenet illicitum esse sequi opinionem minus tutam , licet sit a^que probabilis ; sed unde id probat? pro- bat ex falsitate duorum principiorum, quibus probabilistae licitum esse sustinent ; primumenim est illud : Qui proba- hilitcr agit , prudcnter agit. Merito revera P. Berti ait, prin- cipium hoc non esse sufliciens ad operandum cum opinione tantum probabili ; etenim cum opinio adversa pro lege seque sit probabilis , certitudo de actionis honestate ad recte operandum necessaria nobis deinde non suppetit. Alte- rumprincipium quorumdam probabilistarum esthoc, quod cum utraque opinio est probabilis, homo circa opinionem tutiorem judicium suspendit , et probabilitati opinionis benignae se innitens , operatur. Sed juste idem P. Berti tale principium etiam reprobat, illud enim nequaquam de actionis honestale nos certos reddere valet, cum hujusmodi suspensio judicii sit mere voluntaria, unde excusare non potest , quin ignorantia sit vere vincibilis , ideoque eo modo nequit equidem dubium deponi. Quapropter concludit Berti : posito, quod aliud fundamentum non adest depo- nendi dubium , quam illa sola opinionisbenignai probabi- litas , minime licebit nobis illa opinione uti. Secus vero est, scribit ipsemet Berti, casu quo praeter illam probabi- litatem opinionis , aliundc sc oflerat a;ia reflcxa ratio, sive principium certum , quod de honestate actionis in prnxi moraliter certos nos reddit : siquidem tunc nostri judicii certitudo non jam rationibus illius opinionis probabilis, sed principio reflexo certo supervenienti innititur. Exem- plumque atlert religiosi, qui dubitans, an possit jejunium
DE CONSCIENTIA. 45
solvere , ut studio operam piaebeat , potest utique solvere, si urgeat superioris pracceptuin , quo ccrtus fiat posse citra culpam cibum sumere. Aliud affert exemplum de possessore , qui praedium bona fide possidens , superve- niente dubio , licite potest possessionem prosequi, si a viro docto tutus reddatur , quod nemo in dubio re legitime pos- sessa spoliari tenetur. Ilinc sic concludit : Procul dubio potest hoc paclo cx reflcxionc mcntis antca pcrplcxe fieri judi~ cium practicum moralitcr. Idem scribit P. Wigandt ordinis praedicalorum , dicens : Vrobabilius est non esse peccatum aperari cum conscicntia spcculalivc dubia , habente annexum judicium practicumde honcstate opcrationis. Ratio, quia qui sic operatur, prudenter judicat in bis circumstantiis se li- cite, et honeste operari : tract. 2. ex. 1. q.]5. art. 2.
Consentiunt domini Ballerini in suo opere, cui titulus : Aforalium actionum rcgula, sive Quwslio de opinione probabili, qui licet strenue rigidam sententiam tueantur, buic ta- mendoctrinae tanquamcertcelibentersubscribunt dicendo : Quod iti praxi ex direclis principiis minimc certis incertum esty cx cerlo reflexo principio , fit omnino ccrtum. Ipsique pariter de hoc plura adducunt exempla , et signanter illud mox supra a nobis relatum de dubio impedimento matrimonii contracti, quo casu aiunt, quod licet ob principia directa incertum sit , an conjux dubitans possit debitum reddere, nibilominus ob principium rcflexum , quod ex canone et rationededucitur, secure reddere valet. Unde concludunt : Inhis omnibus cxcmplis obscrvandum cst, rcflexaprincipiapar- ticularcm qu&stioncm non solvcre , scd inccrtam rclinquere; sola praxis ccrta est , eo quod principia rcflcxa praxis in eo dubip dirigendce ccrtam regulam figant. Idem scribit P. Gonet Manual. tom. 3. tract. 3. cap. iG. circa fin. Tandem idem P. Lcctor Jo. Yinccntius Palulius , qui in hac controversia duplici libcllo strenue mibi sc opposuit, id pro explorato admittit , ncmpe quod cum principiuin reflexum est cer- turn, jam rcddit actionem certe bonestam : sic enimaitin suo libcllo , La Causa dcl Probabiiismo ctc.§.YV . pag. 4°- et expressius pag. 45. ubi scribit : Scfosse yero, chc nclcaso dinccrtezza dclla lcggc , la lcgge non vi fossc , pcrchc non pro- mulgata abbastanza , oh allora si ( come acccnnai ) avrcste un principio ccrto , se non dirctlo , almcno rcflcsso , ondc formar
I.
««Ubiuidebelli
justitia, potest
pnocipis,etquaratione?
T™ P^ceps habet jus cer-
Ldttnoo constat, ei obtempe-
op-DwniDus,deSecund. nupt. i nr Mmn de mnn. ~. .;„.,:„ ..:..: .„..
I
morte pnons viri suar
i sed tenetur reddere
i* bona fide petit ; et cur? ob
. quod cum uxor sit in bona
i joj habet petendi debitum.
rtim habet P. Jo. LaurentiusBerti . lib. 21. c. i3. prop. 3. vers. lbatum esse sequi opinionem minus ■bsbilis; sed unde id probat? pro- principiorum, quibus probabilistae i primuineniin esl i\\ud : Quiproba- Merito rerera P. Berti ait,prin- surEcien> ad operandum cum opinione nini cum opinio adversa pro Iege jdo de aclionis honestate ad recte rU nobis deinde non suppetit. Alte- rnmdam probabilistarum esthoc, quod esf probabilis . bomo circa opinionem snspendit , et probabiVitati opinionis eratur. Sed juste idem P. Berti am reprobat, illud enim nequaquam de Doscertosreddere valet, cum hujusmodi sit mere voluntaria, unde excusare non trasuia sil vere vincibilis , ideoque eo modo i dubium deponi. Quapropter concludit *i aliud fundamentum non adest dru^-
inm
fcut,
iilatci
qunn bctbit
g(0
s*><**1
polesthoq cium practicitm ».
^calotuin. '-: fmmi ..■:•.. ' juiicm mopettH cile,etlionei Gonseutw ' MoraliumacliflMKI
qailieet strei
mei](Ioc!rina?uifSfln
([wiinpra.h
u cerlo n
de lioc plura addacsst
tupra a ikiLis relam or roulracU,quoca»iai keiluunit.ai mbilominus i\ p rationcdedii hhisomnihiun.:'.. ticukcmijmiiionmni praxis ccrta
cer
jluuique
^
DE CONSCIENTIA. 45
solvere , ut studio operam praebeat, potesutique solvere, si urgeat superioris pi acceptuin , quo c tus fiat posse citra culpam cibum sumere. Aliud afl emplum de
possessore , qui praedium bona fide possiens , superve- niente dubio , licite potest possessionem pisequi, si a viro docto tutus reddatur , quod nemo in dubioe legitime pos- sessa spoliari tenetur. Hinc sic concludi: Procul dubio potest hoc pacto ex reflcxionc meniis aniea pcplexe fieri judi*- cium practicum moralitcr. Idem scribit P. ^igandt ordinis praedicalorum , dicens : Vrobabilius est ni esse peccatum operari cum conscientia speculalivc dubia , hbente annexum judicium practicumde honestate opcrationis. iniio, quia qui sic operatur, prudenter judicat inbis circmsUaitiis se li- cite, et boneste operari : tract. 1. ex. 1. q5. art. 2.
Consentiunt domini Ballerini in suo opce , cui titulus : Moralium aclionum rcgula, sive Quaistio de oinione probabili, qui licet strenue rigidam sententiam tuentur, buic ta- mendoctrinae tanquamcerloclibenter subscbunt dicendo : Quod in praxi ex directis principiis minime cdis incertum esty cx cerlo rejlexo principio , fit omnino certum Jpsique pariter de boc plura adducunt exempla , et signnter illud mox supra a nobis relatum de dubio impedimato matrimonii contracti, quo casu aiunt, quod licet ob rincipia directa incertum sit , an conjux dubitans possit dbitum reddere, nibilominus ob principium rcflexum , qud ex canone et ratione deducitur, secure reddere valet. Une concludunt : Tnhis omnibus cxemplis obscrvandum est, rcflca principia par~ ticularcni quaistioncm non solvcre , sed incerta. relinquere; sol' praxis ccrla est , eo quod principia reflexa pixi dirigcndae certam regulam /mhl Hanual. tom. 3. tract. P. Lcctor Jo. Vir duplici libello admittit , nem tuin , jam re suo libc et
|B ICO
;em un- etra- dum. docet diti ad er pro- aesitum ? Et sic , ct
l
/
4G LIB. I. TRACT. I.
un detiamc prudcnte ccrto di poterlo celebraie lccitamentc ( loquitur de quodain contraclu dubie licito ), atiesoche non essendovi lcgge chc lo proibisca , qual timor saggio potrcb- bevi esscre di trasgrcdirc la lcgge , che certamcnte non v} c ? IVJelius dixisset, quae certe non obli»at; quod alias ad ideiu reducilur, quia lex quae non obligal,est tamquam non esset.
Et sic intelligitur, quomodo judiciuin speculative du- bium, sive probabile de Jionestate actionis, potest in piaxi heri moraliter certum. Sed quis objiciet, quomodo ratio- nes speculative tautum probabiles, possunt in praxi mo- raliter certe evadere? Hoc evenit, ut optime tradunt epi- scopus Abelly , et P. Eusebius Ainort, non ex eo quod ip- seinet raliones speculative probabiles alicujus opiniouis fiunt in praxi moraliter certa? : sed quia aliae sunt ralioncs ipsiusopinionis, quae tantum probabiles sunt,aliae verosunt rationes principii reilexi, quibus in praxiultimum formatur judicium morahter certum ex illo principio certo ; et sic actio quae speculative est tantum probabiliter bonesta, in praxi certe moraliter bonesta evadit.
Ut ergo nostram firmeinusconclusionem,nimirum quod lex dubia non obligat , sic certo tramite arguiinus : Prin- cipium a D. Thonia superius jam probatuin est , quod lex non babet virtutem obligandi, nisi sufficienter promul- gata sit , et innotescat. Casu autem quo dua3 opiniones con- currant aequalis ponderis, tunc quidem lex nequit dici sui- iicienterpromulgata, tunc enim sufficienter promulgatuin est dubium , an lex existat , sed non est p. omulgata le.\ ; ac propterea ipsa non potest obligare.
Jlanc sententiam novissime Eusebius Amort, Germanus, vir doclrina umlique perspicuus , tanquam certam defeodit in sua Morali et Scbolastica Tbeologia , Rononiae lypis data an. i^53. postquam Romae emendata fuit jussu Re- nedicti XIV. , cui ipse auctor supplices preces dedit, ut curaret opus ante ejus publicationem a cordatis tbeologis Roinae revideri , et ubi oportere censeret, emendari. Pon- lifex votis annuit, el transmisit ei aliqua menda in opere emendanda, salva tamcn quaestionede opinioneaequcpio- babili , ut vidcre est in ipsius opere. Scribit auctor, qu< d ubi opinio pro lcge evidenlcr, ct notabiliterprobabilior Don apparet, nioialicrt-ertum est , legem obligantem uon cxi«i
DE GONSClENTIA. 47
fitere, dicens quod Dcus juxta suain Divinain providentiani cuin ipsc vult legem suam obli^are, eniccre tenetur ut evidenter et notabiliter probabilior appareat : Quandocujn- que ( sic loquitur ) cxistcntia lcgis non reddilur crcdibiUor, nnn ipsa , moralUer certum est non dari lcgem • quia ex natura providcjitice Divuice Deus, sicnt tcnetur suam rcliuioncm rcddcte evidcnter crcdibiUorcm rton ipsa , ita ctiam tcnctur suam lcgcm redderc credibiliorcm scu prouabUiorcm , non ipsa. Aniort , Tlieol. t. i. disp. 2. §. 4. °,- 10- Paft- 2^2. To, non ipsa , intelligit, non ipsa lege, std ralionibus quae nobis illam notabiliterprobabiiioreui reddunt. Dcinde alio loco ratio- nein adducit, quia Iex striete dubia suflicienlei caret pro— inulgatione, sinequa lex non est lex , sivenon est lcx obli- gans : In hoc casu ( nenipe cum utraque opinio est aeque probabilis ) non datur lcx dirccta prohibcns , quia in hoc casu non datur sufficicns promulgatio lcgis , qua? est caractcr inse- parabilis, et essejitUdis legis, siquidem illa cst sola lcgis pro- jnulgatio , qualcx fit crcdibilior. Loc. c. disp. 2. quaest. 5. p. 283. Additque idem sensisse patres : Patrcs in dubio stricic tali, ubi in neutram partcm infleciitur meniis scntcniia , rclinquunt homini potestalcm sequendi benigniora ; ergo agnos- ctuil aliquod gcjicrale prijicipiurn , quo possii fojrmari prudens judiciuin concomilans de non existcjilta legis. Et revera S. Gregorius Nazian/.enus ( orat. 39. ) de quodam JVovatiano loquens, ait : An juvcnibus viduis propter wtalis lubricujJi ijicujidi matrimonii potcstatcm facis ? At Paulus hoc^ facere jiiiuimc dubilavit cujus scilicct te magistrum proftcris. At h.ic minime post bapiismum, tnquis. Quo arguivcnto id confir- mas? Aut rcni ita sc haberc proba , aut si id ncquis , Jie con- demnes. Quod si rcs dubia cst , vincut liumanilas , et facilitas. Iiem S. Leo ( epist. 90. ad Rustic. Narbones. in praefat. ) ut babetur in can. Sieut quaedam, ( fin. dist. iz{. ). Sicut qiuvdam sunt , quo? nullapossunt ratione convclli{ prout sunt deealogi praecepta , etsacramentorum fonna% sicut explicat Glossa) , ita multa sunt ', quce aut pro jiecessiiate tempojum , aut pro cojisidcraliojie cetatum oportcat icinpcrari .• UUi consUic- raliojic scjnpcr scrvuta, ut iji iis qua? vcl dubia fuerijit , aut ob- sauu, id Jioverimus scqucndum, quod ncc praiccpiis evangclicis (•■>ntr(uium,jicc dccj^ctis sanctoj'um Patruni invcjiiatur udvcrsum . Dicit, scqu: nditim , nam praelati subdilis peniiittcfe debcnt,
48 LIB. I. TRACT. I.
utpossint opinionibus minus rigidis uti, ubi illa nec evan- gelio, necPatrumdoclrinis adversantur,juxtailludChryso- 6tomi documentum : Circa vitam tuam esto austcrus , circa alienam bcnignus , ita in can. Alligant, 26. qu. 7. Itcm Lac- tantius( lib. 3, Instit. c. 27. ) Scribit : Stultissimiesthominis proeceptis eorum vclle parcre , quae uirum vera sint , an falsa, dabiiaiur.
Item S. Augustinusbrevibus lotuinquod dicimus confir- mat : Quod cnim contra fidem, neque contra bonos mores esse con\>incitur, (nota convincitur) indi/ferenter esse habcndutn. Serm 294. c. 1 1. col. 224. edit. Paris. Quaelibet igitur actio nobispcrmissa cst, modo convicti, autmoraliter certi non simus,illam contrafidem, autbonosmores esse. Item S. Am- brosius scribens ad Januarium improperat animos nimium timidoshabere,quidubiisnibilrectumexistimant,nisiquod Scripturre auctoritate, aut Ecclesiae traditione, aut quod pro vitae corrigenda? utilitate certum esse dignoscitur. En ejus verba : Sensi enim soepe dolens, multas infmnorum pcr- lurbationcs fieripcr quorumdam fratrum contentiosam obstina- tionem , vel superstitiosam timidiiatcm, qui in rcbus hujus- modi , qua? ncquc Scriptura? sanctai auctoritale , ncquc univer- salis Ecclesiaj traditione, ncque vitcs corrigciuhe utililate ad certum possunt terminum pervenirc... tam liticjiosas excitant quaastioncs , ut nisi quod ipsi faciunt , nihil rectum cxistimcnt. S. Ambros. epist. ad inquis. Januar. c. 11. n. 3. Hisacce- dit S. Basilius , qui de quibusdam loquens, qui juramen- tuin quoddam a se prsestitum invalidum fuisse autuma- bant, ita scripsil : Considcranda autcm sunt, el spccics juris- jurandi, et verba , et animus , quo juravcrunt, ct sUjillalini quas verba addita fucrunt ; adco ut si fiulla prorsus sit rci lc- niendce ratio , tales omnino dimittcndi sint. Epistol. 188. can. 1. cap. 10. Dixit igitur, tum dumtaxat dimittendos (sive non audiendos) esse, cum nulla pcnitus favens benigna ratio eis subesset. Item accedit S. Bernardus, qui , gene- rice loquendo de rebusinutramque partem disputatis, ad Hugonem S. Victoris sic scribit : Sanc ibi unusquisquc in suo sensu sccurus abundat, ubi aut ccrtaj rationi, aut non con- tcmncnda? auctoritati , quod scntitur, non obviat. Yol. oper. cap. 5. nuiner. 18. edit. Maur. Paris. col. 634- Ait ilaque S. doctor, qucmque tuto procedere, eas opinioncs scqncn-
DE CONSCIENTIA. {g
do, quae eerlae rationi , aut auctoritati, qnoe sit tanti mo- menti, ut nemo ab illa desciscere possit, se non oppo- nunt. His addendus S. Bonaventura, qui de votis agens , super quibus Papa dispensare possit, tics in medium ad- ducit opinioncs, et deinde concludit : Qucv istarum trium oplnionum sit vcrior, faleor lftc ncscire ; ct satis jtotest qucv- libct sustincri. Si quis tamcn vclit hanc ullimam acccplarc , non occurrit ci inconvcnicns manifcslum. In Zj. dist. S8. art. 2. quaest. 3, iNon ait pracfercndam esse tutiorem , scd quamlibetcarum sustineri posse , et acceptari.
Audiamus insuperMelcbioremCanum , qui impugnando sententiam Scoti obligantis pcccatores omnibus dicbus jestivis ad contrilionisactum produceudum , scripsit : Jus Juimanum nullum cst, aut cvangclicum, quo hoc pra?ccptum asse- ratur ; proferant y et tacebimus. Relect. 4« de Peenit. p. 4- quaest. 2. prop. 3. Et n. 5. subdit : Quoniam ignoro , undc ad hanc opinioncm doctorcs illi vcncrint , Ubcrc possum , quod non satis explorale prccccptum cst > ncgarc. Idem sensisse Scotum certum videtur, ubi de quadam opinione scripsit : Cum multis sit probabilior pars ncgativa , non sine peccato aliquis se cxponit dubio , scquendo a/firmalivam minus proba- bilem. In 4- dist. 11. qusest. 6. Ergo juxta Scotum , qui sequitur opinionem aeque probabilem , non peccat. Idem pariter scripsit cardinalis Lambertinus, deinde creatus Pontifex sub nomine Benedicti XIV., dicens ; Non debbono imporsi legami , quando non vi e manifcsta lcggc chc limponga. Notif. i3.
Sed deveniamus nunc ad rationes intrinsecas nostrae sententiae , pro quibus rem ex suis principiis, Angelico doctore semper duce, sumamus. S. Tbomas sic legem definit : Lex qucedam regula est , et mcnsura actuum , secun- dum quam inducitur aliquis ad agcndum , vcl ab agcndo rctra- hitur ; dicitur cnim lcx a ligando , quia obligat ad agcndum. 1. 2. quaest. 90. art. 1. Deinde ldem S. Tbomas docet banc regulam sive lcgis mensuram , ad boc ut subditi acl cam observare adstringantur, dcbere eis esse per pro- mulgationem manifestam; quaproptcr artic. 4- quacsitum proponit : Utrum promulgatio sii dc rationc lcgis ? Et sic respondet : Lex imponitur aliis pcr modum rcgulce, ct mcn- surce ; regula autem, ct mcnsura imponitur per hoc , qnod appU- 1. 3
5o LIB. I. TRACT. I.
calur his , qui regulantttr, et mcnsurantur. Undc ad hoc quod lex viriutem obligandi obtincat , quod cst proprium lcgis , opor- tct quod applicctur hominibus , qui sccundum cam rcgulari de- bcnt. Talis autcm applicaiio fit per hoc, quod in notitiam eorum dcducitur cx ipsa promulgationc. Unde promulgatio ipsa neccs- saria est ad hoc , quod lcx Jiabeat suam virtulcm. Lex igitur ante promulgationem vim obbgandi non habet : leges enim , ut scribit Gratianus in can. In istis in dist. 4- tunc vim le- gi| acquirunt, et leges tunc proprie nuncupantur. et sunt, cuiri sunt promulgata? : Legcs lunc instituuntur, cum pro- mulganlur. Ilinc a S. Tlioma alibi ita lex definitur : Qua?- dam rationis ordinatio ad bonum commune promulgata. I. 2. qua3st. 90. art. l\. Notentur verba, ordinatio promulgata.
Ilacc autem promul^atio est necessaria omnino ad obli- gandum , nedum in bumanis le«ibus, sedetiam indivinis, et naturalibus , prout idein sanctus doctor tradit : nam in citato art. 4- ad primum boc sibi objicit : Lex naturalis maxime habct rationcm lcgis ; sed lex naturalis non indigct promulgatione : ergo non est dc ratione lcgis , quod promulgctur. Etsic respondet : Diccndum , quod promulgatio lcgis naturai cst cx hoc ipso , quod Deus eam mcntibus hominum inscruit , nataralitcr wgnoscendam. Itaque sanctus Tbomas non ne- {>at, legem naturalem promulgatione indigere, dicit tan- tum , legis naturalis promulgationem non fieri bumano modo , sed naturali lumine, quod Deus in bominum men- tes ingerit. Hinc doctissimus cardinalis Gotti ait : Adlioc, ut lex in actu secundo obligct , rcquiritui quidem indispensabi- litcr, ut subditis promulgatione proponatur. Tbeol. tom. 2. tract. 5. de Leg. quaest. 1. dub. 3. §. 3. num. 21. Dicit, in aclu secundo , quia lex non adbuc promulgata babet in se vim obligandi in actu primo, scilicct1, ut ipsa actuabter dcinde obliget , cum promulgata fuerit ; sed ut in actu secundo, nempe actualiter obliget, requiritur indispensa- biliter ejus promulgatio subditis facta : Aclualiicr (scribit Sylvius) tunclex unicuique promulgatur, quando cognitioncm (bomo) a Deo accipit dictanlcm , quidjuxta rcctam ralioncm sit ampleclendum , quid fugiendum. In 1. 2. qua?st. 90. art. 4- bi fin.
De bac promulgationis necessitate, ut lex obliget , Do- minicus Soto rationcm assignat, dicens : Nttlla lcx habct
DE CONSCIENTIA. Sri
vigorcni lcgis antc promulgationcm. Ntdlam cxccptioncm con- clusio hcec pcrmittit. Et probatur cx nalura ipsius lcgis : cst cnimrcgula nostrarum actionum ; rcgula autcm, nisiopcranlibus applicetur, vana est. sipplicari autcm ncquit , nisi pcr cjus notitiam ; nam quircgula utitur, cam inlucri ncccsse habct ; (nota inlueri). Fit crgo conscqucns , ut ante promulgationem , qud subditis innotescit , non eos obligando perstringat , scd tunc percipi, quando promulgalur. Sot. tle Just. ct Jure lib. i. quaest. i . art. 4- Quapropter ait Joannes Gerson , nec etiani Deum obstringere posse crcaturam ad legem observandam, nisi prius praeceptum, ac voluntatem suam Deus creaturae manifestet : Nccessc est dari manifestationcm ordinationis , ac voluntalis Dei ; nam per solam ordinationem, aut pcr solam suam voluntatem non potest Dcus absoluie crcatura? imponere obligationcm , scd ad hoc opus est , ut ei communicct notitiam unius a?que ac alterius. Gerson de Yita spirit. etc. lect. 2. col. 176. Ex lioc P. Gonet argumentum ducit , bene posse dari ignorantiam invincibilem etiam praeceptorum natura- lium, quae a primis principiis valde sunt remota, sicque arguit : Lex enim vitn obligandi non liabet , nisi applicetur hominibus per promulgationem ; scd lex naturalis non promul- gatur omnibus hominibus quantum ad omnia prwcepta , qua? sunt rcmotissima a primis principiis ; crgo non obligat omnes quantum adilla praeccpta. Subindcquc potest dari dc illis igno- rantia invincibilis , el excusans a peccato. Gon. in Clypeo theol. tom. 3. disp. i.art. 3. num. 47.
Sed nunc accedamus ad objectiones P. Patutii discu- tiendas, quibus lmjus nostri principii certitudo clarius innotescet. P. Lector objicitl. contra hoc principium , ad reddendam legem sat promulgatam satis esse notitiam tantum probabilem , quse ex opinione probabili slantepro lcge, jam habetur. Huic objectioni dico primo, verbum notitia, juxta omnia vocabularia idem esse ac cognitio. Cognitio autem legis , et opinio probabilis legis omnino differunt. Praeterea respondeo , quod si admilti vellet, sub verbo notilioe intclligi notitiam probalnlem , ad sum- mum id solummodo admitti potest , casu , quo notitia ad- esset probabilis tantum pro lege , tunc enim legi quaedain moralis certitudo assisteret ; sed cum adest ex alia parte opinio a?que probabiiis pvo libertate, tunc ex ncutra parle
5a LIB. L TRACT. L
quapolest superesseprobabilitas, seu probabilis ratio apta ad prudentem hominis assensum sibi trahendum; nam ex his aequalibtis probabilitatibus aliud quam merum dubium non resultat , an existat , vel non existat lex. Id clare docet sanctus Thomas : IntcUectus noslcr respcclu parlinm contra- dictionis sc habcl divcrsimodc ; quandoquc enini non inclinatur magis ad unum , quam adaliud, vcl propicr dcfeclum movcn- tiunij sicut in illis problcmatibus , dc quibus raliones non ha- bcntur, vcl proptcr apparcnicm a?qualitate7?i eorum qua: movcnt ad utramquc partcm , ct ita est dubitantis dispositio , qui fluc- tual inter duas partcs conlradictionis. De Yerit. quaest. ].{• art. i. Idemque alibi brevius docet : Intcr wqualitatcm ctiam rationum , ct argumenlorum soli dubio csl locus. S. Thom. Vide in Instruct. de Reg. prox. etc. p. i. c. 3. pag. 48.
P. Berti praeterca inquit, quod sicut statera tam in aeqUilibrio est, cum ei nullum pondus imponitur, quam cum sequalia imponuntur onera ; eodem modo , cum duae probabilcs opiniones occurrunt , ipsa? adeo judicium sus- pendunt , ac si nulla ex utraque parte probabilitas existe- ret : In ajquihbrio manet lanx , sive nullum neutri parli . sice utrique jcquale onus imponalur. Berti Theolog. tom. ?. lib. 21. cap. i^. propos. 3. pag. i5i. Idem dicunt P. Gonet, Yasquez , La-Croix, et communiter omnes proba- bilistae , ct probabilioristse , idemque tandem fatetur idem P. Patutius his verbis (incit. In struct. de B.eg. prox. etc.) : Immota manct libra, in cujus utraque lance atquale pondus col- locatur, nec ad unam inflectilur partem , nec ad aliam. Et idem confirmat in libello {La Causa dcl Probabilisnw , elc. pag. 48) ubu dicit : Essendo cvidcnle , che duc opinioni amlraddiitorie cgualmcnte probabili non possono , se non ge- ncrare il dubbio. Itaque respectu ad nostram controver- siam , in qua de duabus opinionibus acque probabilibus agitur, dici non valet, probabilem legis notitiam sufficere ad eam promulgatam efficiendam ; eo enim casu neutiquam notitia sumciens ad legem promulgandam habetur, sed tantum ad promulgandum dubium, sive meram ha?sita - tionem , an adsit lex , vel non : quandoquidem , cum dua itqualis ponderis opinioues concurrunt, evenit (ut dixi- mus) nullam earum pondus haberc.
DE CONSCIENTIA. 5 I
Objccit II. ct ait, aliam esse promulgationem legis , aliam legis divulgationem , sive notitiam privatam , quam snbditi cle Icge recipiunt; lex enim , cum jam proniulgata fuit, sine hac notitia a subditis acce[)ta, eos obstringendi virtutem habet. Subdit autem , quod omnes lcges sive Iuimanae, sive diyinae, jam satis promulgatae fucrunt. Et primo loco de humanis legibus loquens, dicit , hx ut obligcnt, suflicere, quod communitati pcr banditorcs , aut per affixionem scripturac in publicis locis promulgata; fuerint.
Conccdimus, quod, ut lex huinana vim babcat obli- gandi, sat est , ut communitati proinulgetur, nec, ut nc- titia ad quemcumque perveniat subditum, requiritur ; scd advertendum , quod id valet tantum quoad matcrialc legis objectuin , quod a lege praeceptum , aut vetitum fue- rit , non tamen quoad conscientia? obUgationem legcm scrvandi. Me explico : si v. gr. quaedam fuerit !cx pro- mulgata , qua invalidus contractus aliquis siue ali- quibus solemnitatibus initus cleclaratur, tunc subditus , licet lpgem ignoret, tenetur tamen , cnm de illa noti- tiam accipit, stare prsescripto legis jubcntis contractum babendum esse uti irritum , aut aliquam pcenam solven- dam fore : nam in foro externo , cum lcx jam pronud- jjata fuerit , omnes eam scire pracsumuntur. llespectu vero conscientiae , profecto minimc pcccat , qui lcgem il— lam sibi ignotam non servat, modo ob suam negligcn- liatn non scivisse acciderit. Sicque intelligitur tcxtus S. Thoma? a P. Patutio adductus : llli , coram quibus Icr n >n promulgatur, obligantur ad lcgcm obscrvandam , in quan- luin in corum noliliam dcvcnil per alios , vcl devenirc potest , promulgationc facta. S. Tb. 1.2. q. cjo. art. /\. ad 2. To , vel devcuirc potest, inteUigitur in quantum legis notitia sub- ditis pervenire potcrat, et ob eoruni negligentia non per- veucrit; nam alioquin , si eorum ignorantia fuerit in- culpabilis, Icgem non servando , minimc peccant. Ila re- latuni textum recte explicat Cajetanus (loc, cit. S. Thomae) dicens, eos tantimi reos offensae legis essc , cjui eam ne- sciunt, yelquia nohicrunl, vcl quia neglexerunt facere , quod in eis erat ad sciendum. Alioquin abscntcs nescii promulgatce lcgis non liganlur. Propter quod accusari n?c apud Deum ,
54 LIB. I. TRACT. I.
ncc apui homines ignoranticc possunt. Idemque scribuut P. Petrus Collet. de Legib. tom. 3. cap. i. art 2. concl... ct P. Franciscus Suar. in OperedeLeg. lib. 3 c. 17. n. 3. et seq. Adduntque idem P. Suarez alibi tom. 5. in 3. p. disp. 4«. sect. 5. num. 4- Aravius in 1. 2. q. 97. disp. 3. diff. 3. Tapia lib. 4- q- i5. art. 2. Castr. tom. 1. tract. 1. disp. 3. punct. 7. num. 1. Gregorius Martin. q. 96. art-4- dub. 5. concl. 3. 4- Sancb. Dec. lib. 1. cap. 10. num. 32 et 33. Yillalob. tom. 1. tract. 1. diss. 24. Salm. deLeg. c.'^. num. 110. non tantum eos reputandos esse nescios , qui legem omnino ignorant , sed etiam illos , qui post debitam diligentiam de ea dubitant; lex enim (ut diximus) non li- gat, nisi subditis applicetur per certam, non autem du- biam notitiam. Idque traditur ab eodem S. Tboma , qui docet ; Nullus ligatur per prceceptum , nisi mcdiante scicn— tia illius prcvccpti. De Verit. q. 17. art. 3. Sed deboc textu infra latius disserendum erit.
Sic de bumanis legibus ; loquens autem P. Patutius de legibus divinis , dicit , ipsas jam ab seterno promulgatas fuissc, et usque ab selerno perfectam obligandi babuisse virtutem, priusquam creaturae legem audirent, ac cogno- scerent. Idque pvocedere ait ex eo, quodlex aeternahabet ab aetcrno promulgationem causalem , inrtualcm, et cmi~ nenlem , quse deinde in tempore formalem etiam promul- gationem infert. Hoc deducit ex verbis S. Thomae , qui ait : Dicendum, quod promulgatio fit et verbo et scripto ; ct utroquc rnodo lex cvtcrna habct promulgationcm ex partc Dci promul- gantis , quiact Vcrbum divinumcst cvtcrnum , ct scriptura Ubri vitce est cetcrna ; sed cx partc crcaiurce audicntis , ct inspicicti- tis non potcst csse promulgatio a^tcrna. 1. 2. q. 91. art. 1. ad 2. Verumtamcn ego assero (idque clare probabo) quod lex aeterna respectu hominum non est propria lex ; pro- pria cnim lex quoad ipsos est lex naturaiis, qua: licet sit participatio legis aeternre, ipsa tamen est ea , qua? proprie bomines ligat , cum lex naturalis tantum bominibus pro- mulgetur, et rationis lumine applicetur. Saltem dico (prout alii theologi loquuntur) quod lex aHerna , quamvis in se \im habuerit obligandi in actu primo, attamen non fuit lex obligans actualiter, et in actu secundo , donec fucrit proposita , et per ejus cognitionem creaturis applicata^
DE CGNSCiENTTA. 55
sicque asseveranter aio a S. Th., et ab oirmibus thcologis doceri.
En quomodo loquitur Duvallius : Postrcnw dubitabis, an ipsa lcx (aHerna) scmpcr habucrit , ct habcat vcrani cl prop/iam raiionem legis ? licspo/idco , in temporc , rpiando pro- ductce sa/it crcaturce , haberc dc facto rationcm lcgis , siquidcm vcrc ct propric om/iibus creaturis tanquam subditis cst indita , ct imposita ; si iamcn ab cetcrno spectctur, diccndum est , eam non cssc ve.rc ct propric legem , scd tantum aliquid quod sc ha- bcat inslar lcgis. Deinde rationem assiguat : Tuni , quia dc ralionc vcrai legis est , ut i/nponaiur, ct promulgctur subditis ; /iiilli aute/n fuerunt subditi ab ceterno ; tum quia lex esscntiali- ter cst rcgula qumda/n practica , haic autcm rcgula non potuit irnponi Vcrbo, ct Spiritui Sancio , quiaipsimet sunt rcguia ct rcctiludo ipsa. In i. 2. S. Tliom. de Leg. q. 2. pag. 293. Jdem scribit Petrus de Lorca : Si quomodo autcrn lcx aztcrna rcspicit crcaluras , rcmotcrcspicit , quatcnusaDco moventur,et gubcr/in/itur, no/i vero, quia sit impcrium i/i crcaiuras latu/n, aut quia prcponaiar ipsis ut rcgulci , qua suas actioncs mcnsurarc , ct co/nponcrc possint... Lcx aeternano/i est pri/icipiu/n , ct ratio agcndi alicui , qui legi subditus sit , nequc cst illi rcgula proxima suaru/n actionum ; scd cst ratio age/idi ipsi Deo , et regula di- vinarum actionum , qua mundum gubernat; si cui crgo cssct lcx , csset Deo. In 1. 2. S. Thom. disp. 5. meinbr. 2. Et loquens de verbis illis S. Thomae , ct vcrbo , ct scripto, dicit : Exprcssio illa in Vcrbo divi/10 cetcrna fuit i/i Dco ncccssiiaic naturce facta , et non rclata ad aliquas creaturas , quod promul- gatio legU rc.quirit ; sc/npcr cni/n promulgatio lcgis ad subditos rcfertur. Idem scribit Ludovicus Montesino : Rcsp. Jtujus- modi lege/n o?tcrnam promulgaiam cssc ab cetcrno ipsimcl Dco... Deus sibimct c.st lcx , ei sibi cst rcgula , ct ita intcUigimus Dcu/n sibi pro/nulgarc lcge/n. De Leg. disp 20. q. l\. numer. 83. pag. 4o4- Idem scribit Ludovicus Lorichio loquens de lege Seterna : Hac lege Dcus omnia ordinat ad scipsum , ct cst pronudgata apud ipsum ab oetcrno ; hominibus autc/n prornuh- galur, quando cis innotescit. Thesaur. novus utr. Theol. verb. Lex. n. 6. Quomodo autem his doctrinis conciliari potest, quod asserit P. Patutius, nempe legem a?ternam ab aeterno perfectam obligandi habuisse virlutem , prius- quam creaturai legem audirent, ac cognoscerent?
&5 L1B. I. TRACT. I.
Prai'fatisalio>um doctrinis congruit id , quod in alioloco doeet ipse S. Thomas , dicens, legem seternam non esse propinquam regulam humanac voluntalis, sed potius esse rationem Dei ; cn ejus verba : Regnla autem iwluntalis hu- rnance est duplex. Una prnpiuqua, et homogenea, scilicct ipsa humana ratio ; alia vcro est prima rcgula , scilicct lcx adcrnu , qua? cst quasi ratio Dci. 1. 2. q. 71. a. 6. Necobstant verba ejusdcm S. doctoris supra relata : Lcx ajtcrna habct pro- mufgationem cx parte Dei promulgantis. 1. 2. q. 91. art. 1. ad 2. Nam ibidem jam subdit S. doctor : Scd cx partc creaturce audicniis ct inspicicnlis non potcst esse promulgatio ailcrna. Nuncquaero, quaenam divinae legis promulgatio est illa , quae homines ligat .* Proinulgatio ex parte Dci , aut promulgatio cx parle crcafuraj? Id declarat idcm S. Th. loco ubi dixit, quod ut lex virtutem obligandi oblincat , oportct quoil applicctur hominibus... Talis autcm applicatio fit p&r hoc , quod in notiiiam corum deducitur ex ipsa promulga- tionc 1. 2. q. 90. a. 4- Et deinde obiiciens sibi [a:l primum) legein naturalem non indigcre profnulgatione , responder, <piod promulgatio lcgis nalurcv csl cx hoc ipso , quod Dcu.s v.am mentibus hontinum inscruil naluralilcr cognosccndam. Nunc arguo : Si verum esset, quod S. Thom. sensisset legem aeternam , eoquodueLernam promulgationem habet, ab a3lerno homines obligasse , priusquam ipsi legem cog- noscerent , utiquc ob hanc ratiouem respondisset , legem naturalem, quae legis aelernae participatio est, promulga- tione non indigere; sed ipse respondit proinulgationem legis naturae fieri , cum ipsa ab hominibus naturali luiMinr cognoscitur. Nec aliter responJere poterat; cum prius iu codem articulo tirmiter statuerit, quamcumque lcgem viiu obligandi non babere , nisi in notitiam hominum c\ prc- mulgatione deducatur.
Adde id quod tradit S. Th. alio loco , ubi quacrcns : Utrum sit in nnbis aliqua lex nuturalis ? sic respondet : Dicendum, quod Itx , cum sit rcgula ct mcnsura, dupUciter p >jest cssc in aliquo , uno Ynodo sicut in rcgui.intc , ct mcnsu- runlc ■. alio modo sicut in rcguluto, ct mensurato , quia in quau- tum parlicipat nliquid de rcgulu... sic regulalur... ct talts par- ticiputio lcgis cetcrine in ralionali creatura lexnaturalis dieitur. 1. 2. q. 91. art. 2. Tgitur S, doclyr distinguit hic legcin
DE CONSCIENTIA. fy
<< 'tcrnam a nalurali, ct docet, quod lex aetcrna respicit
Deum regulantem , lcx autem naturalis respicit hominem
rcgulatum; et quoniam lex naturalis cst legis jctcrnae par-
licipatio, idco in quantum participat aliqaid de regula per
legem naturakm , sic rcgulatur. Idco in tantum lex aeterna
homines ligat , in quantum ipsa hominihus per legem na-
turalem participatur , eisque promulgalione iunotescit,
prout dicit Duvallius : Qua?res , quomodo nobis innotescit
lcx illa asterna , quod idcm est, ac si quieratur, quomodo publi-
cctur? Dico carn, ut est in crcaiuris tanquam subditis , per
afias leges nobis innntcsccre , cum legcs illce sint illius partici-
palioncs. In i. 2. cle Leg. q. 3. art. 3. p. 296, Idem scribit
JYanciseus de Aravio : Cum lc.r. wterna non oh/igct crcaluras
ratinnalcs , nisl mcdiante lcge naturali , vcl positiva divina ,
vel humana , ad istarumpromulgationem illa quoque sufficicn-
ter promulgatur. Iu 1. 2, q. 90. disp. 1. sect. 5. pag. 5^5.
Lex igitur, quae hominem ligat , cst tantum lex naturalis ,
tjuia ipsa tantum potest csse homini regula , et mcnsura ,
qua rcguictur, et Tnensnretu^
Praeterea , quamvis admittamus, legem aelcroam esse propriam legem respectu ctiam hominum, atque hahcre vim in actu primo eos ohligandi , quid inde? Equitlcm aeterna lex non ligat in actu secunclo, quousque creaturis noh promulgctur, et per ejus coguitionem applicetur^. Sa— pienter id tradit cardinalis Golti : Scquilur, quod /cx tvtcrna ab ceterho in actu scando-ncmincm obligarct , non cx dcfcctu virtulis , scd ex paric termini... Ila ab cetcrno fuit lcx in menie Dci conccpta , quamvis pro ceterno non promulganda, nec im- plerida, ncc in actu sccundn obligans .. Fuil tamen ab ceternn h\v , quia ad rationcm legis satis c.st , ut vim habcat nblirandi , quamvis nondum ligat , quia nondum applicata, ct promulguta. Theol. tract. 5. q. 2. duh. 1. num. i3. INotentur verha , quamvis nondum Ugat , quia nondum applicata ct promulgata. Idem scripsit Honoratus Tourncly : Quia tamen lc% anlc creaturarum existentiam verc obligans nonfuit , cum nihil csset ad c.rtra , quod ca nbligarctur, pdlam cst rationcm comphlam lcgis tu/tc tantum ci compctcrc potuissc , cum cxtitcrunt crra- turce , quibus ficit lcx promulgata , aut saltem quce imprcssionc ipsius moveri ccepcrunt. Praetjpct. theoi. t. 2,c. 2. q.3. Idem- quc dixit P. Pctrus Collct : Quia tamen lex aitcrnam vcre et
*<!*
t,G blB. I. TRACT. I.
doclrinis congruit id , quod in alioloco
as, dicens, legem aeternam non esse
am humanae voluntatis, sed pottus esse
us verba : Regnla autcm voluhtatis hu-
Una propinqua, et homogenea, scllicct ipsa
humana i alio <. vero est prima regula , scilicet lex cetcrna ,
)ci. 1. 2. q. 71. a. 6. Necobstant verba
> supra relata : Lcx ccterna habct pro-
mu/gafioncm cx ule Dci promulgantis. 1. 2. q. 91. art. 1.
ad 2. Nam ibi< li jam subdit S. doctor : Scd cx parte
Uura audi m ct inspicicntis nbnpotcst essc promulgatio
(clcrna. Nuncqu o, quaenam divinae legis promulgatioest
illa , quae hoim s ligat? Promulgatio ex parte Dci , aut
Igatio cx irle creatuiw? Id declarat idcm S. Tlt.
1 ubi dixit, |uod ut lex virtutem obligandi obtineat ,
ir hominibus... Talis autem applicatio jit
p 1 hot , quod inotitiam eorum deducitur ex ipsa promuhja-
tionc. 1.2. j \. Et deinde objiciens sibi (adprimum)
legem naturaleii ion indigere promulgationc, BcspOndet,
quod promulgatilcgis nalurce esl ex hoc ipso , quod Deus
ram mcntibus hc inum inscruit natura/iter cognoscendam.
Nunr arguo : Sverum esset, quod S. Tbom. sensisset
legein yjternam , o quod aelernam promulgationem babet,
ab aeterno homies obligasse , priusquam ipsi legem cog-
■nt,utiqi ob hanc rationem respondisset , legeni
naturalem, quaeegis aeternae participatio est , promulga-
lione non indige; sed ipse respondit proinnlgationem
naluraj fiei cum ipsa ab bominibus naturali lumine
cojnoscilur. Nealiter respondere poterat; cuni prius in
c( lemarticulo miter slatuerk, quamcumquelcgem vim
obligandi non Ibcre, nisi in notitiam bominum l*x pro-
mulgatione ded :atur.
Adde : quo tradit S. Tb. alio loco , ubijj aliqua lex naturalis ? sic^ 'idum, quodtz, cum sit regula ct mcnsj ise in alito , uno modo sicut in rct ruutc : alio ' iti rcgulato, et mcu
tum participat uluid de rcgula... sic /j 1 leais cetcice inralionalicrci
S. dc
:i
I I
#•*
K§ta
¥•*
cetur? Di
MltMltS. &
Franciscus d
nifaflh."
tcr iin
T
Leiijjilur,
fasflgflfel Praeterea 3
\k\u!
noh|i'0«i pienteridtiAa
J llll (Vlllll'1 II!
wlulis, 1 Ddcsncep
jlllHlH, /:'
quamvis n
q-9
[. art.i. Igirur 1
'- "<S.
m conscieNtia. s?
ieternam a naturali, et docet, quod U aeterna respicit Deiim regulantem, lex autem naturalisespicit hominem regulatum j et quoniam lex naturalis estegis aeternae par- licipatioj ideo in quaritum participat aluid de regula pcr legem naturalem ', sic regulatur. Ideo i: i tntum lex aeterna homines ligat, in quantum ipsa homiriius per legem na- tnralem participatur , eisque promulgaone innotescit, prout dicit Duvaliius : Quceres , quontio nobis innotescit. lcx illa ccterna , quod idem est, ac si qucerair, quomodo publi- cetur? Dico cam, ut csl in creaturis taraam subditis , per afias leges nobis innotescere , cum leges UUsint illius partici- pationcs. fn i. 2. de Leg. q. 3. art. 3. p. 96. Idem scribit Franciscus de Aravio : Cum lex cetema n< obligct crcaturds ralionales , nisi mcdiante lege ndturali , iJ positiva clivina , vel humana , ad istarum promulgationem A quoque sufftcien- tcr promulgatur. In 1. a. q. 90. disp. i.ect. 5. pag. 5i5. Lex igitur, quae hominem ligat , est tantm lex naturalis , quia ipsa tantum potest esse homini regla , et munsura , qua reguietur, et mensuretur.
Proeterea , quamvis admittamus, leg-n seternam esse propriam legem respectu etiam honiinm , atque habere vim in actu primo eos obligandi , quijunde? Equidem acterna lex non ligat in actu secundo, qousque creaturis noh promulgetur, et per ejus coguitionei applicetur. Sa^- pienter id tradit cardinalis Gotti : Sequitt, quocl lcx wterna ab caterno in actu secundo neminem obligatt , nmi ex defectu virtutis, secl ex parle tcrmini... Ita ab cetero fuit lcx in mcnte Dci conccpta , quamvis pro osterno non pro.ulganda, nec im- plenda, nec in actu secundo obligans ... Fu tamen ab ceterno l\v , quiaad rationcm legis satis est , ut vinhabcat oblirandi } qiiamvis nonduin ligat , quia nondum applicut, et promulgata. Tlieol. tract. 5. q. 2. dub. 1. nuin. i3. iotentur verba , quamvis nondum ligat , quia nonclum apj cta ct promulgata.
Idem scripsit Honoratus Tourncl1 creaturarum existcntiam vere oblu ad cxtra , quod ca obligaretur legis tunc tantum ci competei tarce , quibu.' ipsius movei quc dixil
tamen le% ante
, cum nihil esset
mem completam
unt crrci-
sionc
58 LIB. I. TRACT. I.
stricte obligans non fuit , palam est rationcm plcnam lcgis iunc tantum ei competerc potuisse , cum cxtitcrunt crcaturce , qui- lus intimata fuil ac promulgata. Tom. 2. de Leg. cap. 2. p. 17. Idem dixit P. Cuniliati : Legis violatorcs non sunt illi y quibus nondum lex innoluit. Tract. 1. de Moral. etc. cap. 2.
Instat P. Patutius dicens : Sed si lex aeterna fuit vera
lex, antequam homines eam cognoscerent, vere,priusquam
lex ipsis innotesceret, homines obligavit, cum sit essen-
tialis proprietas cujuscumquelegis obligare. Etpro se citat
card. Gotti qui dicit legem aeternam veram fuisse legem , ac
propterea ab aeterno vim babuisse obligandi. Respondeo
ct distinguo : Alia est proprietas legis promulgata? , alia
legis non proinulgatse. Proprietaslegis promulgataiest per-
iecte obligandi actualiter, et in actu secundo. Proprielas
autem legis non promulgatae est obligandi impeifecte tan-
tum in actu primo; lex enim non promulgata babet siqui-
dem w se vim intrinsecam obligandi , sed dumtaxat in
futuro, pro tempore quo ipsa intimata, et per notitiam
^ipplicata fuerit; donec vero non fuerit applicata, ipsa
nou obligat, nec virtutem babet actualiter obligandi : Ad
hor, quod lcx (docet angelicus doctor) virlutcm obligandi
oblincat, oportct, quod applicetur liominibus , qui sccundum cam
rcgulari debent. 1. 2. q. 90. art. 2. Nihil autem obstatquod
scribit card. Gotti , dicens, legem a3ternam , etsi homini
31011 adhuc promulgatam , vim obligandi habere ; nam
S. Thoinas loquitur de vi actuali obligandi ctiam in actu
secundo, Gotti autem loquitur de vi obligandi tantum in
actu primo : hocquidem importat obligare in actu primo,
nempe quod lex apta sit ad actualiter obligandum , cum
promulgabilur, sed non ante proinulgationem : sicut ignis
in se vim habet comburendi , sed non comburit actualiter,
nisi postquam rei urendae apphcetur : En qnomodo nos
instruit idem card. Gotti , de lege aoterna loqucns : Jta ab
asterno fuit lcx in mcntc Dei conccpta , quanwis pro eeterno
non promulganda , ncc implcnda , ncc in actu sccundo obligans...
Et hoc modo , cum ab aitcrno non fucrit creatura , quam obli-
garct , ct cui appiicarctur, ab aitcrno actu non obligavit ; fuit
tamcn ab aitcrno lcx , quia ad rationcm lcgis satis cstf ut vim
fiabcat obligandi, quamvis nondum ligul, quia nondum aj>-
DE CONSCIENTIA. 59
plkata , et promulgata. Tlieol. tract. 5. qurcst. a. tlub. i. num. i3.
Nec potest clici , quocl lex aeterna ab aeterno non oWiga- vit ex defeclu termini, neinpe quia creatura ab acteino non aderat; nain non ideo tantum lex aeterna creaturam ab aeterno non obli[»avit , quia ipsa ab acterno non existe- bat , scd etiam quia lex nequibat creaturam actualiter in actu secundo obligare , priusquam illi applicata , et pro- mulgata esset. Dixerat jam alibi card. Gotti , quod ut lex in actu sccundo obligct , rcquiritur quidcm indispensabiliter, ut subditis promulgatione proponatur. Quaest. i. dub. 3. §. 3. rium. 3i. Idcirco postmodum scripsit ut supra , quod lex aeterna fuit ab aeterno lex, quamvis nonclum ligat , quia nondum applicata, el promulgata. Idemque scripsit , ut vi— dimus , Tournely, loquens de lege aeterna : Palam est ra- tionem complctam lccjis tunc tantum ei competcre potuissc , cum cxtitcrunt crcaturcv, quibus fuit lcx promulgata. Tom. 2. cap. 2. q. 3. Idem scripsit Sylvius : Actucditer (lex aeterna) unicuique promulgatur , quandu cognitionem a Deo accipit dictantem , quid juxta rectam rationem sit amplectendum , quid fugicndum. In 1.2. q. 90. art. /\. in fin.
Objicit III. Pater Patutius, et ait : Lex naturalis pro- mulgatur in babitu , cum Deus animam creat, eamque in> corpus infundit, quia tunc in ealumen rationis imprimit. Ex quo infert Patutius, bominem Hgavi a lege usque ab ipsius conceptione ; Deus enim cumle^em in anima hnpri- mit, tum illam promulgat. Et bic citat pro se textum S. TbonioC : Promulgatio lcgis naturw cst cx lioc ipso , quocl Dcus cam mcnlibus hominum inseruit naturalitcr cognosce.ndam.. 1. 2. q. go. a, f\. ad 1. Respondetur : Ad mentem S. Tliomae- indagandam observare oportet id quod S. doctor in arti- culi corpore scribit; ibi docet legem imponi per lnodum reguloe et mensurae, unde ait , quod, ut lex virtutem ba- beat obli^andi , opus est ut ipsa hominibus appliectur, qui sccundum eam regulari dcbcnt : talis auteni cipplicatio (sub— dit) fit per hoc , quocl in notiiiam corum deducitur ex ipsa, promulgationc. Lex igitur juxta S. Tbomam tunc bomines: ligat , cuni eis applicatur per ejus notitiam , sive coftni- tionem. Cum auteindicit,promul^ationem legis esse cx hoc ipso , quod Dcus cam inscruit naturalitcr cognoscendam ; id
6o LIB. I. TRACT. I
sine dubio , ne velimus S. doctorcm in eodemarticulo sibi contradixisse , intelligendum , quod lcx tunc revera pro- lnulgatur, et virtulem obtinet obligandi , cum actualiter applicatur, et cognoscitur. Idcirco idem Angelicus alibi (i. 2. q. 91. a. 1. ad2.) dixit : Sed ex parte crcaturas audicn- Us , ct inspicientis non potcst esse prnmulgatio alcrna. Tunc igiturlex promulgatur, cumcreatura legem awdil pcr vo- cem Ecclesiae , aut inspicil per lumen rationis. Hinc art. :>.. ait, legem naturac non aliud csse nisi lumcn (super nos sig- natum) rationis naturalis , quo discernimus quid sit bonum , et quid sit malum. lloc autem lumen, quo discernimus bo- nuni et malum , et in quo lex naluialis consistit , inquit S. Antoninus, non prius ostendere bomini bona et mala , qnam bomo usum rationis babet : Nota dilircntcr (verba S. Antonini) sccundum D. Thomam , quod istud lumcn lcgis naturalis non osttnd.it homiui, quas sint bona , quousquc. pcrvc- niatur ad usum ralionis. Part. 1. tit. i3. cap. 12. §. 3. Ergo lex naturalis non promulgatur bomini, nisi cum ipse ad rationis usum pervenit. Lnde coiuludendum , quod pro- prie ct stricte loquendo , in infusione animae non jam in- seriturlex, sed inseritur lumcn, quo lex cognoscenda erit ab bomine, cum pervenerit ad usiim ralionis, sive inse- ritur potentia , capacitas , sive habilitas ad legem cogno- scendam tempore usus lationis. Et tunc, cum bomo legem cognoscet, lex ei perfecte et vcre promulgabitur, eumque ligabit; alioquin, usquedum lex non deducitur in bominis nolitiam ex promulgatione , docet S. Tbomas , legem vir- tutem obligandi non obtinere. Accedit id, quod scribitDo- minicus Soto, quod lex applicarinequ.it, nisi per ejus noti- tiamj nam qui regula utitur, cam intucri ncccssc habet. De 3ust. lib. 1. q. 1. art. 4- et q. 3. artic. 2. Et quod dixit Jo. Gerson notabilibus verbis : Lc.v ista sit quwdam rcvclatio , ac proprie dicta declaratio crcatura? rationahfacta, pcr quam illa cognoscit, quid Deus dc certis rebus judicct , ad quas vcl pnvstandas , vcl omittcndas ipsc crcaturam obligare vult, ut ca digna rcddatur ad vitam (utcrnam. Ilinc tali dcfinitione divina; legis posita, subjungit : Nccesse cst dari manifcs- ialioncm ordinationis , ac voluntatis Dei ; nam per solum suam ordinalioncm , aut pcr solam suam voluntatcm nontlutn potcst Dcus absolulc crcoJ.unv imponere obligationcm : scd ad
DE COjVSCIEjNTIA. <5i
hoc opus est , ut ci communiccl notitiam unius a?quc ac alle- nus. Ex quo liquet immcdiatc dcducibilis conc/usio , crcatu- ram rationalcm non possc cssc indignam amicitice Dci , ncc propric pcccato obnoxiam , nisi dum scicns , volc.ns , ac h- bera ponil actioncm sibi prohibitam , aut omiltit rcm pra?— ccptam. Lib. de Yit. Spirit. , etc. lect. 2. col. 17G. edit. Paris. Ergo ex Gersone ncc etiam potest Deus homini prae- cipere observantiain legis , quani prius ipsi non manifes- tavit.
INcc obcst, quod dicit S. Thomas 1. 2. q. 9^. art. 1. a<l 3. ncmpe quod lex naturalis inesthomini usque a sua pue- ritia, nam ipsemet S. doctor ibidein ait , legem essc pro- prie actum , non habitum. Ratio est , quia lex consistit in actu, quo lex enunciatur mediante rationis dictamine pra?- scribente, quid agendum, et quid fugiendum; ita apposite scribit Sylvius : Lcx naluralis cst aclus rationis , actualc sci- Ucctjudicium , ct dictamcn rationis practica?. Quia omnis lex lui- bel se per modum cnunlialionis : cnuntialio autem est quidem actus. In i.2.q.94- a. 1. concl. 2,-Eta.a. prob. 2. ait : Visobli- gationis non cst simpliciter cx cogrtiiione, quatenus est talis, aut talis... Sedcx dictamine rationis pra?scribeniis ea,qua? sccundum sebona sunt et agenda, aut prohibcntis ca qua? secundum se sunt mala etfugienda. ld explicatdiffusius card. Gotti , dicens: Ex his patet , nos loqui de lcgc naturali , ut in aciu secundo dc- nuntiante , in quo esscniia lcgis consisiit , qua? habctur pcr mo- dum denuntiationis . . Quod si sumamus lcgcm naturalem in actu primo , sic in viriutc , ct quodammodo habiiu lex naturalis est , ctiam dum quis actu principia cjus non considerat , cum sempcr mancat in inicllcctu lumen raiionis , quod simul cum natura uniquique rationali crcaiura?. Dcus indidit : cx quo, si usu rationis polleat,potest formarc Judicium , et dictamcn de agcndis vcl cmittendis. Theol. tr. 5. de Lege , q. 2. §. i n. 9. Ita- que card. Gotti distinguit lcgem naturalem in actu primo, et in actu secundo : etait , quodlexnaturalis considerata in actuprimo , atque in habitu, consistit in illo habituali ra- tionis lumine, quod nobis cum natura inseritur : quo lur inine dcinde practicum formatur dictamen , tempore quo homo ad usuin rationis pcrvcnit. Sed considerata lex natu- ralis in actu secundo , essentialiter consistit in actuali legi^ denuntiationc, qua? fit hominiper illudpracticunidictamei^
<So LIB I. TRACT. I
sinc dubio , ne \limus S. doctoremin eodemarticulo sibi contradixisse , nelligendum , quod lex tunc revera pro- lnulgatur, et vi ulem oblinet obligandi , cum actualiter applicatur, et c moscitur. Idcirco idem Angelicus alibi (i.2. q. 91. a. 1 d2.) dixit : Scd ex parte crealurcv audicn- tis, ct inspicicnt non potcst csse promulgatio aterna. Tunc igiturlex proun ,atur, cum creatura \cgein audit per vo- ceni Ecclesia? , at inspicil per lunien ralionis. Hinc art. 2. ait, legem natur; non aliud csse nisi lunicn (s.upe.r nos sig- natum) rationis rturalis , quo discernimus quid sit bonum , el quid sit malun IToc autem lumen, quo discernimus bo- num et malum , jt in quo lex naluiaiis consistit , inquit S. Antoninus, 111 prius ostendere homini bona et mala , quam homo usm rationis liabet : Nota diligenter (verba S. Antonini) secidum D. Thomam , quod islud lumcn lcgis naturalis 11011 ostt iit hpmini, quce sint bona ', quousque pervc- nialur ad usum riionis. Part. 1. tit. i3. cap. 12. §. 3. Ergo lex naturalis noipromulgalur homini, nisi cum ipse ad rationis usum ptvenit. Unde concludendum, quod pro- prie et stricte louendo , in infusione animae non jam hi- scritur lex , sed lseritur lumen, quo lex cognoscenda erit ab homine, cun pervenerit ad usum rationis, sive inse* ritur potentia , q>acitas , sive habilitas ad legem cogno- scendam temporusus ralionis. Et tunc , cum homo legeni cognoscet, lex eperfecte et vcre promulgabitur, eumque ligabit; alioquin usquedum lex non deducitur in hominis notitiam ex proiulgatione , docet S. Thomas , legem vir- tutem obligandi on obtinere. Accedit id, quod scribitDo- minicus Soto, qod lex applicari nequit , nisi per ejus noti- tiain; nam qui irula utitur, cam intucri nccesse habct. De Just. lib. 1. q. i.irt. 4- et (I- 3. artic. 2. Et quod dixit Jo. Gerson notabiliiis verbis : Lex ista sit qucedam revelatio , ac proprii licta aciaratio crcatura? rationalifacta, pcr qut illa cognoscityqu\ Deus dc certis rebus judicct , ad qui pnvstandas , vclmittendas ipse crcaturam obiigarc ea digna rcddatuad vitam arternam. Ilinc tali divinaj legis posa, subjungit : Necesse est tationem ordinatnis , ac voluntatis Dei ; suam ordinationc , aut pcr solam suam vt, potest Dcus absolic crcaturw imponcre
alkw> •
"kto.
M/JIJI
prieacta.nottluWu
w8fttS|jViw. 1 Ikljuiiditmjt hssjKrmohmi'.-: flf/w. In 1.2. q.Q^ . 1. 1. cm
flmiwi'-!'. kk.Maklsmttut sebona .sunt ■
mkdjujplcU^
fllliSMlr!./
*»wicob$ibi
,D°creverapr0.
i Jctualiier
*» m
i (iiiiim- ■W Ji'|icrvo-
fpttms^-
■<l.lD(jllit
uetniala,
'\erba
illttftltyi
-
1 Ergo
■.. /fie ad — fjcrtjpro-
:. jiinill- . ,:.:^endaeiit
'- . . ••. Wi c^uo-
i irii/crinlioiiiinis
• . hh
mmn
' :':!.''
:7/l
DE CO>'SCIEMIA 61
//oc o/?w.f w/, ut ci communicet notitiam 1 9 cequc ac allc- rius. Ex quo liquct immcdiate dcducibilis oiclusio x crcatu- ram rationalcm non possc cssc indigna) aiciticc Dei , ncv proprie pcccalo obnoxiam , nisi dum scii , volc.ns , ac h- bera ponil actioncm sibi prohibitam , aut miltit rcm prce- ccptam. Lib. de Yit. Spirit. , etc. lec . col. 176. edit. Paris. Ergo ex Gersone nec etiam potest 3eus hoinini pra> cipere observantiam legis , quam prius isi non manifes- tavit.
Nec obcst, quod dicit S. Thomas 1. 2Jj. 9^- art. 1. ad
3. nempe quod lex naturalis inest homini sque a sua pue-
ritia, nam ipsemet S. doctor ibidem ai ^egem esse pro-
prie actum , non habitum. Ratio est , qu. lex consistit in
actu, quo lex enunciatur mediante ration dictamine prae-
scribente , quid agendum , et quid fugienam; ita apposite
scribit Sylvius : Lcx naluralis est aclus ratnis , actuale sci-
licctjudicium , ct dictamcn rationis practicce. niia omnis lex /ui-
bet se per modum cnuntiationis : cnuntiatio utem est quidcm
actus. In i.2.q.94- a. 1. concl. 2. Eta.a. pro. 2. ait : Visobli-
gationis non est simpliciter ex cogniiiojic , quanus est talis, aut
talis... Sedex dictamine rationis prcescribentisa, quce sccundum
se bona sunt et agcnda, autprohibentis ea quaecundum se sunt
mala ctfugienda. Id explicatdiffusius can Gotti ,
Ex his patet , nos loqui de lcge naturali , ut i. actu seci
nuntiante , in quo esscntia legis consistit , qu habcturi
dum denuntiationis . . Quod si sumamus lcgc
primo , sic in viriute , ct quodammodo i
est , cliam dum quis actu principia ejus /1
sempcr maneat in intcllectu lumen ration
natura uniquique rationali crcaturce Dcus i,
rationis polleat,poiest formare judicium , e
vel omittendis. Theol. tr. 5. de
que card. Gotti distinguit Icqj
et in actu secundo : etait ,
actuprimo , atque in habiti
tionis luinine, quod nobis
mine deinde pmlMun foj
homo ad usujfl c
ralis iu acti
denuntiatic
1'
/
6a LIB. I. TRxYCT. I.
Nunc quaero, ubinam proprie inveniatur legis essentia ? Fortasse in habitu legis inserto, cuin anima creatur , aut vero in actuali illa denuntiatione legis? et quidem legem naturalem reddit proprie legem perfectam et obligantem solum lumen illud in creatione insertum , vel actualis de- nuntiatio , sive intimatio legis. Dicit Gotti (idemque dicit Sylvius , ut supra vidimus , et dicunt omnes, S. Tlioinas , Gerson , Soto , Gonet, et alii, ut infra ydebimus, quod non quidem in habitu , sed in actuali denuntiatione legis essentia consistat : Patct nos loqui ( repetamus verba car- dinalis) dc lege naturali , ut in actu secundo dcnuntiante, in quoessentia lcgis consistit , qua? liabctur per modum denuntia- tionis. Etex denuntiatione deinde formatur inhomine ra- tionis dictamen eum obligans ad legem.
Nec aliter sentit Sylvius , dum ait i . i. q. 90. art. /\. juxta verbaS. Thomse , legem naturaleminseri in homine, cum anima in eum infunditur ; nam jibidem difficultatem agno» scit , quomodo per illam habitualem legis insertionem possit homo ligari , quin priusei lex manifestata fuerit ; et propterea subdit : Idco addcndum cst, legcm naturalcm quasi promulgari in habitu , co ipso quod Dcus illam mcntibus ho- minum impi imit — Actualitcr autcm tunc unicuiquc promul- gatur, quando cognitioncm a Dco accipit dictantem , quidjuxta rectam rationem naturalem sit amplcctcndum , quid fugicn- dum. Itaque Sylvius hanc primam legis insertionem in homine , dum concipitur, appellat unam quasi promulga- tionem in habitu ; vocat autem absolute promulgationeixi illam, quae actualiter fit, cum homini innotescit lex, qua regulari debet. Certe igitur id proferens intendit dicere , quod illa impressio in homine facta , antequam homo ac- tualiter legem cognoscat , non est sutuciens ad eum obli- gandum ; quapropter subjungit, idco addendum est, etc. Etpostea dicit , actualem promulgationem tuin fieri , cum homo legis cognitionem accipit, quoniam hccc est suffi- ciens , ac necessaria promulgatio, per quam homo ligatur a lege, qua mensurandus est. Et quod ita sentiat indubi- tanter Sylvius, constat ex eo, quod alibi scribit : Lex attcrna juit ab a>tcmo lcx matcrialitcr, non fuit tamcn ab ceterno formaliler, scu sub rationc lcgis actualitcr obligan— tis ; quia tunc non fuit actualis , ct pcrfccta promulgalio. 1.
DE CO^SCIENTIA. 63
2. q. 91. art. 1. ad 2. Itaquc ait Sylvius , legem seternam (idemque procedit dc lege naturali , quaj est participatio qtucdam legis aeternaV) non esse legem formaliter , et ac- tualiter obligantem , nisi cum adcrit actualis promulgatio : quaetunc eflicitur, cum homo discernit , quid agere, et quid vitare debet ; juxta quod ipse Sylvius antea jam expres- scrat : Actualitcr tunc unicuique (lex) promulgatur, quando cognitioncm a Deo accipit diclantem , quid juxta rectam ra- tionem sit ampleclendum , quidfugiendum. 1. 2. q. go. a. 4- in fin.
Lex igitur naturalis non promulgatur homini , necipsum ligat, nisi cum liomo pervenit ad usum rationis , qua sibi lex innotescit , et promulgatur. Ita P. Ludovicus Monte- sino : Lex naturalis promulgatur in unoquoque , dum prirno venit ad usum rationis $ et quanwis pro tunc solum promul- gaiur ista lcx quantum ad principia communissima juris na- tura , ta/nen postea paulatim per discursum promulgatur ea- dem lex quantum ad alia. De Leg. disp. 20. q. 4- n. 85. Idem scribit Duvallius : Quaires , quq tempore lcx naturaz unum- quemque obligare incipiat? Resp. incipcre, quando promul— gatur. Tunc autem sufficicntcr promulgatur, quando quisque annos discrctionis incipit. In 1. 2. de Leg. q. 3. art. 3. Idem scribit Petrus de Lorca : Quemadmodum promulgatio est instrinseca, et essentialis humanis legibus, sic rationis judicium , et cognitio intrinseca est lcginaluraz. In 1. 2. disp. 6. de Leg. p. 386. Nota, judicium , et cognitio intrinseca cst legij ergo sinejudicio et cognitione legis , lex non ligat. Idem scribit P. Cuniliati : Legis violatores non sunt illi , quibus nondum lex innotuit... Actualis lcgis naturalis promulgatio cvcnit, quan- do quis a Deo cognitionem accipit dictantcm , quid juxta ratio- nem naturalcm sit velfugiendum , vel amplectcndum. Tract, 1. de Moral. et cap. 2. Idem scribit P. Gonet : Promulgatio lcgis nalurw fit pcr dictamcn rationis intimantis homini ea, quai lcgc naturceprcescripta , aut prohibita sunt ; crgo cum deest tale dictamcn , lcx naturiv non obligat ad ejus obsen>ationcm. In Clyp. tbeol t. 3. disp . 1 . a. 4- §• J • n- 55. Idemscribit doctus P. Mastrius : Hoc autem jus (natura?) hominibas intimatur. ct obligarc incipit ab co tcmporc, quo rationis usum accipiunt , ct per talcm lcgcm sibi intimatamintcr bonum ct malum disccrncrc inci- piunt; his cnim rationis ususcst vclutiipsius lcgis jiaturalis notifi-
64 LIB. I. TRACT. I.
catio f elmanifes'atio. Et lioc intendit Paulus (Rom. ^.illis verbis : Ego autem vivebam sine lege aliquando , sed cuin venisset mandatum , peccatum revixit. Unde Hieronymus (Ep. adAglasiam) sicexplicat: Cummandatumvenerit,hoc est tempus intelligentiaeappetentisbona , et vitantismala ; tunc peccatum reviviscere incipit, et homo reus cst pec- cati. Mastrius Theolog. Mor. disp. 2. de Leg. q. 2. art. 2. num. 34-
Objicit IV. P. Patutius , et sic ait : « Ut aliqv.a lex sit » dubia , dubitari debet, utrum talis lex existat, an non; » hoc autem esse non potcst , cum leges tam divinae , quam » humanae , quas observare tenemur, omnes sint certae , » et sufficienter promulgatac. Dubiuni igitur restat non de » legis existentia, sed de casibus particularibus, sintne » sub lege universali comprehensi , vel non : quaproptcr , si » principio supposito uti voluerimus, nempe , quodlex du- » bia non potest obligare , dicere non possumus , quod lex » dubia non sit lex , sed tantum dicere debemus, Cum cx » utraque parte probabilis opinio habctur , quod lex ad eos » casus se cxtendit vcl non , lex ccrte non se cxtcndit. At si » hoc dicitur , redit difficultas principii, cum enim dubita- » tur sit vel ne licita talis actio , uti in lege compre— » hensa, vel non comprehensa , non potest hoc tale Prin- » cipium pro certo statui. » IIuc usque praefatus P. Lec- tor , in hoc inhaerens illi, quod prius scripserat P. Daniel Concina in sua Theologia.
Sed pro responsione sit idem, quod scripsitipseP. Concina in compendiosuaeTheologiae(t. i.deLeg. cap. 2.n. 10. ) ubi dicit,quodlicetlexsitcerta,nihilominusdiversae, quae acci- dunt circumstantiae , efficiunt , ut lcx nunc obliget , et nunc non obliget : siquidem praecepta, quam vis sint immuta- bilia, tamen aliquandononpraecipiunt subhac, vel illa cir- cumstantia. Hinc nos reassumimus, et dicimus: Non valet igitur dicere , quod leges sunt certae: nam mutatis casuum circumstantiis , reddunturnonobligantes, velsaltemdubuc, et tunc tanquam dubiae nec etiam obligant. Ergo ( replicat P. Patutius) juxta vestrumprincipium , quod lex dubia non obligat , concluditis , quod in dubio, utrum lcx ad illum ca- sum se extandat, an non , certe ipsa non extenditur? Scd lespondemus , retorquendo argumentum : Ergo juxta vcs-
DE CONSCIENTIA. c^
tramscntcntiam,indubio,anlcxadillum casumscextendat, an non , debcmus dicere ccrte sc cxtcndcrc ? boc autcin cst, quod negamus. ]\os autcni , non utiquc asscrimus , quod lex dubia certc ad illum casum non extenditur; scd dici- mus : Quoties ex utraque parte sunt opinioncs acque pro- babilcs , cum certum non sit, lcgeni tunc ad casum illum se extcndere, rcspectu illius casus legcm reddidubiam , ct uti dubiam , non obligare , quia tunc sufucienter promul- gata non est. Exemplo res clarior fit. Legem universalem habemus, quae usuram vctat ; at cum cx utraque parte a^qualis est probabilitas , quod aliquis contractus sit, ct non sit usurarius , tunc nulla lcx , quae vctet illum, eerta apparet. Idcirco, usquedum prudenter dubitatur, utrum- illc contractus sit , an non usurarius , licet adsit opinio, quod ille contractus a lege interdictus sit, attamen nulla assignatur lex certa , qua ille vctatur. rvespectu usurae , lcx eam prohibens est certa : respeetu autem illius contractus lex est incerta. Ad quid igitUB objiccrc(ut opponit adver- sarius) quod bic non agitur, utruni lex existat, nec ne , dum lex vetans usuram est certa , sed solum inquiritur , an ad casum illum se extendat , aut non? Nam patet rc- sponsio : Posito, quod vere probabile sitr casum illuni a lege^ non coinprebendi,idcm est direre, dubium esse, anad ca- sum illum lcx se extendat, ac dicerc, legem respectu illius^ casus esse dubiani , proindeque respectu illius casus nou obligarc.
,§. ir.
Altorum principium : lex inccrta non pofest ccrtam orjligalioncm indu- ccrc, ffuia hominis libcrtas anterius ad lcj^is obligationem possidct.
Erit autem lex manifesta , ait S. Isidorus in can. Erit au- tem , dist. 4- Hinc scripsit Panormitanus (incap. fin. de Const.): Ubi lex esl dubia , excusatur quis a juris ignoran— tia. Eadem quidem naturalis ralio tlictat , neminem ad: eoruni pracceptorum, dequibus dubiiatur , utrum existant an nonrteneri obscrvantiam , ut babctur in Aulhentka Quibus mod. nat. etc. §. Natura , ubi legitur : In dubio- nullui piwsumitur obligaius. Iloc idem docet D. Tbonias-, dicens , legem (et loquitur de lcge divina ct acterna ) ut ©bligct , debere esse certam. i. i. qu. 19. ait. 4- ad. 3.
3..
66 LIB. I. TRACT. I.
Ibi S. Doctor sibi objicit : Mensura tlcbct csse cerlissima , scd lex cctcrna est ncbis icjnola ; crrjo non potcst essc nostras volun- tatis mcnsura, ut ab ea bonitas voluntatis nostrai depentUai. Kt vespondct : Licet lcx teterna sit nobis ignota secundum quod est in mente divina , innolescit tamen hobis dUqUaliter pcr rationem naturalem , quce ab ea derivatur ut propria ejus imago , vd per dliqualem rcvelationem supcradditam , Noh negat igitur S. Thoinas , legem divinam , prout est noslrarum actionam mensura , dehcre esse ccrtam ■ dum- tafcat,ait, non ppus esse , ut illa codcin modo a nobis, ac a Dco dignoscatur, sed siiihcere, Ut nobis rationis naluralis lumtde, aut speciali aliqua reveiationc innotescat.
Sed hoc clarius , el firmius in a!io Ioco statuit magisler angelieus , ubi quaerit : Uirum conscienlia liget. Et sic scr- monem babet : lla sc habet imperium aticujas gubernantls iid ligandum in rcbus voluntariis illo modoUgationis \, qui volun- tati acciderc potcst , sicut se liabct actio corporatis ad Uadndum res corporates ncccssitate coaciionis. Actio autem corporalis ugentis nunquam inducit heCessilaiem in rcm aliam , nisi per tontactum coaciionis ipsius ad rcm, in qua agit. Unde ncc ex imperio alicujus domini ligatur aliquis, hisi imperium ullingat ipsum , cui impcratur. Atlingit autcm ipsum per scientiam. Undc nullus ligatur pcr pra?ccptum aliquod , nisi mcdianlc scieh- iia illius prazcepti. Et idco ille , qui non est capax notitiiv pnr- ccpti, 710/1 ligalur ; nc.c aliquis , ignorans prwceptum Dci, liga- iur ad prcvceptum faciendum , nisi quatcnus tenctur scire pra?- keptum. Si autem non tcncalur scire , nec sciat , nullo modo cx prcecepto ligatur. Sicut autcm in corporalibus agcns corporalc non agit , nisi per contactum ; ita in spiritualibus non Ugat , nisi pcr scientia.ni. DeVerit.q. 17. art 3. Notaillud, Lndcnul- hts ligalur pcr prwccptum aliquod, nisi mcdiantc scientia illius piwcepti. Sed nunc audiamus objectiones P. Patuti ad boc secundum principium, ct signanter respectu ad hunc D< Thomae textum.
Objicit l. sub voce scicntiar non mtelligi cognitionem cer- tam , sed tantum simpbcem praeeepti notitiam', qu;e ( ntait) in nostro casu pi*obabiUter jam babetur ob utnusuue opmionis probabilitatem. Respondco , ctdico primo : Quod Sub nominc iciehtice inteUigatur probabilis notitia , WaBC cst novi vocabnlarfi nova sigmficatio, ilum philosopbi onmes
DE CONSCIENTlA. «3
cum eouem S. Thoma distinguunt opinionem a scientia , quae aceipitur ut cognitio ccrlaalicujus veritatis. Scd instat 1*. Lector , quod S. Thoinas sub voce scicnlicc intelligtt comprehendi adhuc notiiiam probabilem , quae jain liahc- tur in casu nostro : Angelicus cnini ( ut ait) ibidem subdit, ct idc.o illc, qui non est capax notitice prcvccpti, non liaatur. Sed pariterdico, in omnibus vocabulariis notitiam pro eo- dcm significnri , ac cognidoncm , unde noiitia legis idem est, ac cognitio legis. Caeterum, dato etiam, quod noniine noti— tias intelligi posset probabiliias existeiHiae legis , ad suin- lnuni admitlipoteritprobabilitas illa, quai tantum stat pro lege , absqne probabilitftte in contrarium ; alioquin , cum opinio pro libertate axpie est probabilis , tunc certum est (utdiximus) nonaliud superesse nisi meram legis heesita- tioneui , quac nec scicntia, nec notitia dici potest; Uuic enim non legis notitiam habemus , sed tantum notitiam dubii, sivc quacstionis, an lex existat, vcl non. Sed quod S. Thomas diccndo , mcdianle scientia , intenderit loqui non de dubio , sive de dubia opinione , sed de vcra scientia, constat a contextu ejusdem articuli , dum ait : Sicut auteni ift corporalibus agcns corporale non agit , nisi per contacluv.i ( coactionis ad rem , ut supra dixerat ); ita in spiritualibus pnvceptum non ligat , nisi per scicntiam. Et postea subdit : Ad vidcndunl aulcm , quando (conscientia) ligat, sciendum quod ligatio mctaphoricc a corporalibus ad spiritualia sumpta , nccessitatis imposilionem importat ; illc enim , qui Ugatus est , nccssilatcm habct consislendi in loco , ubi ligatus cst, ct aufer- tur ci potcstas alio divcrlcndi. Ergb sirut, qui actualiler nou e*st ligatns, potestatcm habet divertendi quo vult; ita, qui nonadhuc est ligatus a praccepto , mediante illius prseeepti scieniia , poteslatem habetagendi quod voluerit. Quomodo autem dici potest, aliquem scire pra?ceptum , si ipse sciat prxceptum esse dubiuni? Tunc omnino dicendum, quod ille pioeceptum ignorat, cum dubitat, an pracceptum adsit, vel non.
Praeterea objieit super eumdem tcxtum D. Thom. P. Patutius verba illa : Vec aliquis ignorans pireceptum Dci ligatur <td prceceptum faciendum , nisi quateuus tetielur Scife pnvccvtnm. Ergo (arguit P. Puutius; licet quis notitia prae« cepti careat, si lamen cam habere tenclur , jam Iigatur
09 LIB. I. TRACT. I.
prsetepto; nce excusatur , si illud transgreditur. Secl hoc minime quidem S. doctor intelligit, tantuin ibi docetapec- cato non excusari, qui praeccptuni scire tenetur, et culpa- bililcr illud ignorat. Id patet exeo, quod in eodem articulo (ad 4-) subjungit : Tnnc conscicntia erronca non sufficit ad absnlvcndum , quando in ipso errore peccat. Quoinodo in ipso errore peccatur , nisi cumipse errorestpeccatum ob volun- tariain negligentiam? prout idem S. Tliomas exD. Augus- tino in alio loco aperle declaravit. Ignorantiay qua? est om- nino involuniaria, non cst pcccatum , ct hoc est quod Augus- tinus dicil : Non tibi iinputatur ad culpam , si invitus igno- ras, sedsi scire neglexeris. (lib. 3. de Lib. Arbitr. cap. 19). Per hoc autcm quod ait , scd si scire neglexcris, dat intelligerey quod ignorantia habet , quod sit peccatum cx ncgligcniia pra?- ccdcnte , qua3 nihil c.st aliud , quam non applicare animum ad sciendum ca , qucs quis scire debct. De \erit. q. 3. art. 7. ad 7. Ergo nequaquam peccat , qui in duarum opinionum seque probabiliumhsesilatione, inquiritlegem , et debita diligen- tia atlhibita , eam omnino dubiain invenit , et ideo non obiigantem.
Objicit II. legis aetereae possessionem , nostrae libertatis po^sessionem anlecedere ; ideoque ait , quod in dubiis opinio, qiuc slat prolege , praeferri debet. Respondeo. Jam supra vidimus , quod theologi dicunt legem aeternain re- speclu bominum non esse vere,et proprie legem. Sed con- cesso, .quodsit, nequaquam dici potest legis aeterna? obliga- tionem possidere antecedenter ad libertatcm a Domino liomini donatam. Quamvis enim nullasit in Deo coguitio- nis, et consilii successio, quia omnia Deoab aeterno pra?- sentia fueiunt, nibilominus prioritalc rationis , sive na- tura? , boino in mente divina ante lcgern conteinplatus est ; prius enim a legislatore considerantur subditi juxta propriam naturam , et corum staluin , et postea considera- turlex conveniens eis imponenda. Dico conrcnicns , siqui- dem Deusaliam lcgcm statuitpro angelis , aliam pro bomi- nibus ; et pro hisaliam pro sacerdotibus , abam pro laicis : aliamque pro < onjugatis, aliam pro caelibibus, llacc doclrina ulique non est mea ,estD. Tliomae , qui ( ». 2. q.91. art. 1.) ponit qusesitum : Utrum sit aliqua lex a-lcrna? Et ad pri- umtn sic sibi obiicit- fidcturquod non sit aliqua Icx wtcrna ,■
DE COSCIEMIA. G&
nmnis cnim lcx aliquibus imponilur: Scd non fuit ab a?lerno, c.ui aliqua lex possct imponi, solus cnim Dcus fmt ab aitcrno; crgo nulla lcxcst alcrna. Et respondet : Ad primum diccndum, quodca quo? in scijjsis non sunt , apud Dcum cxistunt , in quantum suntab ipso cognita, etprccordinata, sccundum illud Rom .4 • ] : Qui vocatea, quae non sunt, tanquain ea, quae sunt. Sic igitur a?tcrnus divina? lcgis conccptus habct ratumem tegis aitcr/ia3, se- cundum quod a Deo ordinatur ad gubcmationcm rerum ab ipso prtvcognitarum. Adverte, rerum ab ipso pjwcognitarum. Ila- que,priorilatc rationis, prius a Dco consideratus fuit homo lanquam liber, etdeinde considerata fuit lcx , qua liomo li- ganduserat. Exempli gratia: Deusab aeternoprohibuit lio- micidium , ergo prioritate rationis , prius consideravit ho- mmes , qui interfici possent, et postea praeceptum dedit eis, nc alter alterum interficeret.
Ergo, dicit P. Patulius, bomo nascitur liber , et inde- peinlens? rSeutiquam, nascitur potestati divinae subjectus, et consequenter obligatus omnibus parendi prseceptis, quae Dcus illi imposuerit; scd ut boino bujusmodi praeceptis li— getur, requiritur , ut illa ipsi .promulgentur , et innote- scant pcr rationis lumen ; scd donec praeceptum non est homini manifestatum , possidet ipse libcrtatem illi a Deo do.:atam.quaecum sit certa,nonnisi a praecepto certo liga- tur ; et cum lcx sit regula , et mensura , qua liomo suas ac- tiones regulare, et mensurare debet, oportet quidem , ut haecregula, et mensura incerta non sit. Falsum autemest id quod advtrsarii autumant , nempe , quod nihil possit homo agere , nisi certo sciat illud sibi fuisse a Domino permissum. Nam si hoc esset , lex divina non indiguisset promulgatione , sed tantum opus fuisset , ut Deus omnia, quae nobis permittebat operari , declarasset. Sed Deus non ita fecit : Deus ab inilio constituit Iwmincm, ct reliquit illum in mami consilii sui. sldjccit mandata. ct pra?ccpta sua : Si vo- lucris mandata scrvare , conscrsabunt te, ctc. Eccli. i5. 14. Prius itaquc Dominus hominem lil)crum crcavit , ei do- nando ex suobeneplacito hbertatem, juxta id, quod scribit Apostolus : Potcstatcm habcns sutu voluntatis. 1. Cor. 7. Et postea mandaia. quae lenebaturscrvarc , adjecit, ac impo- suit; et ideo hominis libcrtas , cumcertasit, possideatque ante lcgis obligationcm , ipsa nonnisi a lege certa ligatur.
:o LIB. I. TRACT. I.
Ilinc est,quod anctores antiqui communiter docuerunt , ubi lex est obscura, nec pro illa repcritur Scripturae tex- tus , aut Ecclesias determinatio , aut e videns ratio , nibil de gravi peccato damnanduin ibre ; nam pro certo babuerunt, legettl dubiam non obligaie. En quomodo scripsitS. T\ay- mundiis : Non sis prohus judicarc mortalia ' pcccata , uhitibi non constat pcr ccrtam scripluram. Lib, 3. de Pcen. §. 21. Idem scribit S. Antoninus dicens : Sivero nonpotcst (con- fessarius) clarc percipcre, utrum sit mortale , non vidctur tunc praieipitanda scntcntia, ut dicit Guillelmus , ut denegci propter hoc absolulionem , vel illi faciat conscientiam de mortali. Et rum promptiora sint jura ad solvcnduni , quum Ugandum (c, Ponderet, dist. 1.) et melius sit Domino reddcrc ralionem de nimia misericordia , quam de nimia sevcriiate , ut dicit Chrysostomus , c Alligant. 26. q. * . potius vidclur absol- oendus. S. Anton.part. 2. tit. 4- cap. 5. §. In quantiun. Idem scripsit Gabriel Biel, qui vixit an. i^Bo. dicens : Nihil debzt damnari tanquam mortalc peccatum , de quo non habetur evidcns ralio , vel manifesta auctoritas Scriptui/v. In 4 d. 6. qu. 4- concl. 5. Idem docuit S. Tb.ubi dixit : Qui ergo asscntit opinioni alicuju? magislri contra id, qund />;/- blice teneiur secundum Ecclesice auctoritatcni , non potcst ab crroris vilio cxcusari. Quodlib. 3. a. 1 o. S. Tbonias igttur tau- tum damnat, quialiquam sequituropinionem contramani- festum Scripturae testimonium , aut contra communem seu- tentiam juxtaauctoiitalem Ecclesiae; non autemquisequitur opinionem , quae legi certie nonadversatur, ut adnotal Joan- nes Nyder : Ha?c vcrba S . Thomaz non posSunl inlelligi , nisi dc illis , ubi manifeste patet ex Scriptura vcl Ecelcsi/v detcrmi- Jiaiione, quod sit contra legem Dci; ct nonde illis ubi illu/l n-m apparct, alias sibi contradicCret in codem libro In Consol. etc cap. 11. art. 3. Idem tradidit alibiS. Tbomas scribcns : Omnis qua3stio,in qua dc morlali peccato quajritur ,nisi cx- prcsse vcritas habcatur , periculosc dcterminatur • quia error quo non creditur essepcccatum mortalc , quod cst mortalc , con- scicittiam non cxcusat a ioto, licct forte u tanto. Error vcro , <{uo crcdifur cssc /nortalc , quod n )n esi morlale , cx conscic/tfia li^at ad peccatummorla?c. Quodlib.g. art. i5. Adverte vcrba nisi c.tpressc veritas hifueatitr , pcriculosc detcrminatur. Efgo «UuiQ est principium adversn: ioi mn , quod in dubio pos-*
T)K COXSClEtffli. ;*
sidel lex , «ic proinde in dubio pars tutior est tenenda. Scd dicet P. Patutius : Si possidet lihertas, cur S. Thomas scripsit , quod in dubio parteni niitioreni se((uens non cxcu- salur a toln? Rcspondetur , S. doctoreni hic non loqui de ultitno judicio pracrico,qii6d ccrlum fieri potcst ex aliquo principio ceito reflexo, scd loquitur tantiun de judicio directo , quod dabium est , cum utraque opinio dubia sit , et ideo ait non cxcusari, qui lantum ex judicio directo miiiorcm partein amplcclitur. Secus tarheri esset , ait S. Autoninns, si cftiid ani])lcctcretur ex opinione pro- babili , intelli.<>e, formato ullimo dictamine certo ex ccrto reftexo principio. -Audiamus ,S. arcliiepiscopum : Notan- dum es/ , quod dicit S. Thonias in quaclam qucvs/ione dc quod/i- l/r/is, quod qucsstiOy in qua acjitur de aliquo ac/u, u/rum si/ pcc- vatuni morlu/", vcl notij nisi ad hoc habcu/ur ctuc/ori/as exprcssa Scriptura satras^ nut canonis Ecclcsice, vel svidens ratio , nonnisi periculosissimc dc/cnninn/ur. Ncim si dctcrminet y quod sit mortale i et non sit , nwrlalitcr pcccavi/ con/rafacicns , quia omne, quod cst contra conscicu/iam , ivdifica/ ad cjehcnnam ; si au/cm determinatur , quod non &i/ mor/ale , et cst , crror suus non cxcusabi/ cum a mor/ali. Sccl hoc secundum vidc/ur sane intcUigcndum , quando erraret cx crassa icjnoran/ia ; sccus, si cx probabili;puta, quia cousului/ pcri/os in /ali materia , a quibus dici/ur illud /ale non esse mor/ale : vidctur enim tune in eo esse ignordntia quaSi invincibilis } quce cxcusal a toto. Et hoc quan/um ad ea, qucc non surit cxprcsse con/ra jus divinum, vel naturale, vcl con/ra ar/iculos ftdci , ci dcce.m prceccp/a , in quibus ignorans iqnorabi/ur... E/ si dicerc/ur hic csscusuram , ct usura est con/ra Dcccdoguni; rcspondc/ur, s ed hunc contra- ctum csse usurarium , non es/ clarum,cum sapicn/cs con/raria sibi i/wiccm scnlian/. S. Anton. p. i. tit. i. cap. n. §. 28. Itaque secundum D. Thomam , et D. Antoninnm, ubi veritas non est patens , lex tanquam dubia non obligat.
Ohjiciunt III. nostri adversarii, nihil fas esse nobis, nisi quod est conformc divinx voluntati. Gaudeo hane objec-^ lionem mihi fieri , quod enim in hoc puncto S. Tliomns docct, id sohun suilicitad nostram sentenliam omnino fiir- mandam. Quaerit An^chcus (1.2. qk 19. art. 10. ) : Utrum nccessariu/n si/ volun/a/cm humanam conforn/ari voluniali di- vinaiin volito, adhoc qucd sitbona ? et ait, teneri homines se
73 LIB. 1. TRACT. I.
conformare voluntati Deiin \o\ito formali, scilicetin voliio, doni communis ( quisque enim non potest licite aliud velle, nisi Lonuin ) sed non in volito materiali. Deinde S. doctor (adprimum ) sic sibi objicit : Vidclur, quod voluntas homi- nis non dcbeat scmper conformari divince voluniati in volito, non enim possumus velle quod ignoramus.... Sed quid Deus vclit ignoramus in plurimis ; crgo non potcst humanavoluntas divinos voluntati conformari in volito. Et respondet : Ad primum dicendum, quodvolitum divinumsccundum rationcm communcm, qualc sit , scire possumus ; scimus cnim, quod Deus quidquid vult, vult sub rationc boni. Et idco quicumque vult aliquid sub quacumquc rationc boni, habct volunlatem conformem volunlati dwina? , quantum ad ralionem voliti , quod est volitum for- malc, sive commune. Subdit deinde : Scd in parliculaii nescimus , quid Dcus velit ; ct quantum ad hoc non icnemur conformare voluntatcm noslram dwinai voluntali. Ergo non tenetur homo se conformare divinse voluntati in particu- lari etiam respectu ad divina praecepta , ubi hsec Dei vo- lunlas homini non est adhucmanifestata , proutdislinctius declarat P. Gonet, dicens : Homo non tenctur conformari voluntati divina* in volito matcriali , nisi quando voluntas di- vina nobis praiccpto , vel prohibitione manifcslalur. ln Glypeo t. 3. d. 6. art. 2. n. 37. in fin.
Sed instat P. Patutius, et ait : Riguardo al precctlo , c proibizionc ( libet hoc adnotare suispropriis verbis) semprc dobbiamo conformarci allavolunta divina , eziandio quanto al volito materiale , mentre Dio ci ha daii i suoi preceiti , affin- chc gli osscnnamo , c qucsti gia sono notificati nelle suc leggi. Sed ego peto : Si aliquod praeceptum est dubium, et obscu- rum, prout accidit quidem in conflictu duarum opinionum aeque probabilium, quomodo dici polcst praeceptum sufli- cienter notificatum? Tunc non est satis notificatum piaccep- tum , scd tantum dubium praeccpti , prout supra ostcndi- inus, quod ubi duac opiniones concurrunt aequc proba- biles , neutra probabilis, sed tantum dubia remanet. Quapropter eo casu solummodo potest dici, quod praccepti dubium habemus , nonautem cognitionem. Et reveraquo- modo unquam dici poterit , nos legis cognitionem habei e, i*um vere nescimus , an lex existat vcl non ? Tunc beneas-
DE CONSCIENTIA. ;3
scrcre valemus, quod lcgcm ncscimus, et idco non tenemur, jnxta S. TJiomam , in parliculari conformari voluntati di- viiuc in co volito matcriali , quod nobis ignotum est ; Deus cnim nobis non praecipit obcdire suae voluntati , quae non adliuc est nobis patefacta.
Idquc confirmat expressius rcspcctu ad nostrum casum D. Tbomas in alio loco (2. 2. qu. io4- art. 4. ad 3. ) ubi quaerens : Ulrumin omnibus Deo sit obcdicndum? Respon- dct amrmative, sed postmodum sibi objicit ad tertium : Quicumquc obcdit Deo, conformat voluniatcm suam voluntati di~ vincv, cliam in volito. Sednon quantumad omnia tenemur confor- marc voluntalcmnostram voluntati clivina? in volito, ut supra ha- bitum est. ( 1. 2. q. ig. art. 10. bic estlocus jam supra rela- tus de volito matcriali. ) Ergo non in omnibus tcnetur homo Deo obedirc. Et ita respondet : Ad lcrtium diccndum , quod cl tt non scmpcr teneatur homo vcllc quod Deus vult , semper ta- mcn tcnciur vcllc , quod Deus vult cum velle , c.t hoc homini pr&- cipue innotcscit pcr prajccptum divinum. En igitur S. doctor bene expli:at, nos non teneri sua praecepta scrvare, nisi postquam illa nobis suntmanifestata. Itaque tenetur bomo parere Deo, et conformari ipsius voluntati, non jam in omnibus , qucc Deus vult , sed in eotantum, quod Deus vult nos vellc. Sed quomodo sciemus id, quod vult Deus nos velle? Sciemus , inquit S. Tbomas , cum praicipue inno- tcscit per prccccptum divinum. Non sufiicit igiturdubia noti- tia pnecepti , 11 1 tcneamur servare praeceptum tanquam Dei volitum, scd requiritur insuper notitia praecepti certa , ct manifcstata : boc quidcm significat verbum illud? inno- tcscit.
Quaero nunc, utboc cunctum concludamus : Casu quo voluntas divinaquoad particularium piaeceptorum obsev- vantiam nobis adbuc non innotuerit , tenemurne illi con- formari? Minime , ait Angelicus dicens : Sedin particulari ncscimus, quid Deus velit , et quantum ad hoc non tcncniur conformare voluntalcm nostram divina? voluntati. Idquecon- firmat, ut vidimus , expresse P. Gonet : Homonon lenctur sc conformarc voluntaii divinas in volito materiali , nisi quando voluntas divina nobis prazcepto , vel prohibitionc manifeslatur . Clyp. disp. 6. art. 2. n. 37. Imo scripsit Joannes Gerson,
1. 4
7f LIB. I. TRACT. I.
ut alibi retulimus , quod nec Deus quideni potest creatu- ram obligare ad suain voluntatem servadain , nisi prius eani ipsi manifestet : Neccsse est dari manifeslationcm ordi- nationis , ac voluntatis Dei , nam per solam suam voluntatcm riondum potest Deus absoluic creaturm imponere obligationcm. Lib. de Yita spir. lect. 2.
Ilinc patet, quod S. Thomas semper conformis fuit, nos instruens, leges certas esse debere, ut obligent; in cun- ctis enim locis, ubi de bac materia sermonem habuit, semper usus est verbis expressis, quae banc esse mentem suam clare ostendunt. Dixit ipse , quod lex, ut obliget , oportet , ut per ipsius noliliam applicetur. 1. 2. q. 90. art. 4- Dixit ibidcm ad primum, promulgationem legis esse ex tioc ipso , quod Deus eam mentibus Itominum inseruit naluralitcr cognosccn- dam. Inquit naluraliter cognosccndam , ergo tunc bomo tene- tur legem servare, cumlegem cognoscit, non vero cuin du- bitat de lege. Dixitlegem esse mensuram , qua bomo men- surare se debet, ac proinde dixit, quod ba?c mensura dcbct esse certissima. 1. 2. q. 17. a. /[. ad 3. Dixit, quod sicut fimis non ligat , nisi applicetur rei liganda? pcr contactum, ita praeceptum non ligat nisi per ejusdem scientiam. El ideo subdit : Unde nullus Ugatur per piwceptum , nisi mediante scientia illius pra?cepti. De \ erit. q. 17. art. 3. Dixit, bomi- nem tum tantum teneri ad obediendum Deo , cum ejus divina voluntas homini prcvcipue innotescit perpraeceptum di- vinum, 2. 2. q. io4- art. 4- Itaque juxta bas omnesD. Tbo- moe doctrinas concludendum , divinam legem non obli- gare , nisi cum est cognita, nisi cum est certissima , nisi cum de illa babetur scicntia , nisi ipsamet innotcscit.
Quapropter bispositis, frustra objicitura nostris adver- sariis , quod , cum opiuiones sunt aeque probabiles, opinio tutior , si noninducitobiigationem certam , inducit saltem obUgationcmprobabilem; et ideodeerit dictamenmoraliter cciliun de actionis honestate, sine quo non licet operari. Sed buic pluries supra data est responsio, nempe, quod cum duplex concurrit opinio a)(jue probabilis,opinio, quae slat pro lege , aliam non inducit obligationem nisi depo- nendi dubium ; sed bujusmodi dubia, juxta oninium pro- babilisiarum, et probabilioristarum , ipsiusque P. Patutii gententiam . ut vidimus, bene potest deponi, uon tantuin
DI -:iE>TIA.
ex directo, sed etiam ex reflexo principio certo . quo cer- titudo debonestate actiouis jam habetur.
lciunt IV. regulam sacrorum canonum illam : Tn du- ]igcnda, ut habetur m cap. Illud Domi- nus , de Sent. escomm., idemqne dicitur in cap. Ad au- dientiam, de Homic. et in cap. Petitio tua , eod ut. , ltem inClement. Exivit . V Item quia , de Verb. signif., et in cap. Juvenis.de Sponsal. Dicunt adversarii : Canones hi generaliter loquuntur de ommbus ril ;eneraliter
igitur accipiendi sunt. Respondeo , et concedo , quod ge- neraliter accipiendi sunt quoad omnia dubia practi et facti , qualia utique erant illa . qua? occurrebant re- ;tu ad casus praefatorum canonum ; sed non quoad niadubia speculativa . etjuris. ut dicunt S. Antoninus. Chnstianus Lupus. Joannes >y:r. Dominicus M S :•:: . Tabiena . S rlus . Henriqu
Pclbartus , et alii fere communi- ter . ut mox videbimus : aiunt enim , regulam prarfatani canonum quoad dubia speculativa esst dc consilio, non de praecepto.
En quomodo loquitur S Antoninus : Jnducunt dlud . In dubiistutiorvia est eligenda. Rcspondclur, h rumdc
hmrn ct mcriti majorila'c , ct non de salutis nccessitatc
quoad omnia dufia • alioquin opcrtcrcl omncs rcligioncm - trare. Part. 2. tit. 1. cap. 11. §. 3i. "\ erba D. Antonini sunt nimis clara . sed P. Patutius ait. S. aicb. j;m
loqui tantum de eo, qui opinionem mitiorem Labet pro unice vera , idque infert ex verbis iliis . aii^qnin opor: omnes rcligionem intrarc; ergo, dicit P. Patutius . S. Au- toninus xult hic loqui de duabus opinionibus aeque tutis, et moraliter certis, et contra praetendit prohare, S. Antoninum sentire, vi pi aefatae regulae in omnibus opinio- nibus dubiis tutiorem uendarn . sedut resclarcscat.
hic praemittendum id. quod praemittit S. Antoninus ii.
loc. cit. locraens de quodam contractu , circa quem tunc ralde inter sapientes disceptahatur , an fesael . vel ne usurarius. S ibit Sanctus : Et si diccretur, hic esse ustt-
ram , ct usura cst contra Dccalogum. Rcspondetur, sed hune contractum csse usurarium , ncn est clarum , cum sapicntes contrana sibi iniiccm in hujusmodi sc //-
7f LIB. I. TRACT. I.
cilur ignoranila juris naluralis non cxcusare , intclligitur de his, quarexprcsse per se, vcl reductive suntcircajus naturalc ct divinum , ul conlrafidcm, vcl pr&ccpta pcr cvidentes ratio- ncs , vel detcrminalionem Ecclcsicc , vcl scntentiam communcm doctorum; et non dc his, qua? per multa media, ct non clarc prohanluresse conlra praicepta cl articulos.
Deinde §. 3i.ait : Quodautem volcntcsprobarc, conlraclum essc illicilum, inducunt illud , In dubiis tutior via est cli— ' ?,enda. Rcspondetur, hoc csse vcrum dehoncstatc , cl meritima- joritalCy non de salutis nccessitatc, quoadomnia dubia; alio- quin oporlcret omncs religioncm inlrare. S. Antoninus igitur neutiquain sentiebat universalem adesse le^ein , quod tu- tioia sequamur in omnibus dubiis; nam in speculativis , quie occurrunt , cum duae probabiles opiniones concur- runt, juxta casum, qui tunc disceptabatur , censebat, prae- fatam canonum regulam non esse de prscepto. Nihil au- iem obstat , quod ibi exemplum adduxerit , sive absur- dum , quod alioquin oporteret omnes religionem intrare ; nam ibi non quidem loquebatur Sanctus adversus eos, qui dicere prsesumpserint , omnes de praecepto teneri propter regulam illam religionem ingredi; sedrespondetibi directe eis, qui dicebant , contractuin illum vetitum esse vigore pisedictae regulae obligantisad tutiorem partem sequendam : Quod autem volentes probare ( repetamus verba jam supra relata ) contractum csse illicitum, inducunt illud , In dubiis tutior via est cligcnda. Hic igitur sermo fit praecise de con- tractu illo speculative dubio, etrespondet S. Antoninus, Hoccsse vcrum de honestatc , ct mcriti majoritate , non de saluti\ necessilatc quoad omnia dubia. Unde non valet dici : S. An- toninus intendit loqui de eo , qui volens contractum inire, reputat illum non dubitanter, sed certe licitum ; nam S. arcbiepiscopus non intendit utique loqui ibi de opinione babita pro unice vera , sed de opinione omnino dubia ; alio- quin ad objectionem eorum, qui probare volebant, contra- ctum esse illicitum, quia canones praccipiunt , in dubiis tu- tiorem viam esse cligendam, inepte respondisset, regulam illain esse dchoncstatc, etmcriti majoritatc, non de ncccssitatc quoad omnia dubia; sed debuisset respondere , rcgulam procedere tantum in dubiif , non vero cum operaus habet pro vera suam opinionem; Sanctusautem ait , regulam ca-
DE CONSCIENTIA. ;;
noiuun non esse cle praecepto univcrsali quoadommadubia : quoad omnia enini dicit esse tantuin dc honcstate , ct mcnli uuijoritalc.
Sicutscribit S. Antoninus, sic ctiam sentit.Toannes ]\ey- der, diccns : Viamtutiorcm eligcrc cstconsilii, non pnecepti. In consolat. part. 3. cnp. i(5. Ideni sentit Tabiena : Non valct , quod in dubiis tutior via cst cligcnda , quia hoc non cst pnvccptum , sctl consilium. In suinma verb. Scrupulus. Idem scripseruutNavarrus Manual. cap. 27. n. 181. Dom. Soto de Just. et jure, lib. 7. part. 3. art. 2. Abbasincap. Signiticasti, Sylvester verb. Jejunium , quaest. 10. n. 27. Suarez tom. 3. in 3. p. disp. /\o. sect. 6. n. 8. Angles p. 1. de Jejun. q. 9. art. 1. dub. 2. concl. 3. Henriquez lib. 14. de Irreg. cap. 3. 11. f\. in fin. Item S. Bonaventura , Ger- son etc. apudTerillum de Probab. quaest. 26. num. 21.
Etrevera juxtacasusrelatorum canonum omnino servaii opus erat regula illa, quia dubia erant practica, et facli; ncc haberi poterat principium aliquod certuni , directum, aut reflexum, quo excusanda foret obligatio partem se- qaendi tutiorem, propter scandala , aliaquemala, qua? in iiscasibus vitari debebant. Utque clilucidehocdignoscatur, brevibus bic discutere oportet , qui tunc acciderunt casus, et decisiones textuum , qui nobis objiciuntur. Quoad cap. Illud Dominus, de Sent. excomm. ibi casus fuit, quocl quidam episcopus, non obstante fama publica de excom- municatione adversus eum lata, temere celebrare maluit, qua de re jure dicimus, eum depositione fuisse ab Inno— cenlio III. punitum ; nam persistente dubio de excommu- nicatione,ipse diligentiam adhibere tenebatur, ut de veri- tate certior fieret , interimque a celcbratione desistere debebat. Idcirco merito dixit Pontifex : Quia in dubiis via tutior est cligcnda , clsi dc lata in cum scnlcntia dubitarct , dcbucrat tamcn potius abstinerc , quam sacramcnta in Ecclcsia cclcbrare.
Quoad cap. Adaudientiam, de llomic, casusfuit, quod quidam sacerdos intulit viro cuidani vulnus , ex quo vita decessit. Deinde dubitabatur , an ille propter hujusmodi vulnus mortuus fuisset. Clemens III. dccrevit convenire, ut sacerdos a sacrificando abstinerct , etideo dixit : Cum in dubiis scmitam dcbcamus cligcrc tutiorcm , vos convcnit
78 LIB. I. TRACT. I.
injungere prcsbytero , ut non ministret. Hic primo adverten- dum , quod non adhuc facti veritas erat tunc explorata , nimirum, an tali ex vulnere mors accidisset,qua de causa subjungit textus : Si ex alia infirmitate obierit , poterit di- i>ina ministrare. Ideoque sapienter statuit Pontifex , quod interim sacerdos non celebraret ; decebatenim in tali dubio viam tutiorem eligere. Advertendum secundo cum Na- varro, et Suarez, quod eo casu nonagebatur deobservando anquo praecepto , sed tantum de quadam convenientia,ut, si deinde constaret sacerdotem fuisse bomicidam, populo non esset scandalum eum celebrantem conspicere. Idem statutum fuit in simili casu dubii bomicidii in cap. Pc- titio tua , 24. de Homic. ubi dictum fuit : Cum sit consul- tius inhujiismodi dubio abstinere, quam tcmere cclebrare. Quis non videtin bis casibus necessario ad scandalum effugien- dum, convenisse, ut via tutior eligeretur, a celebratione abstinendo?
Ad Clementinam Exivit respondemus , quod ibi fratres minores sedem apostolicam efflagitarunt , an sub gravi te- nerentur adillasreligionis regulas,qu?e verbis prseceptivis conceptae erant? Papa respondit : Jnhis, qua? animaj salu- tem rcspiciurt, ad evitandos gravcs remorsus conscientieepars sccurior est tcncnda. Imprimis , ut censet P. Eusebius Amort, cum Papa dixerit, pars sccurior cst tcncnda, non de securitate materialiintendit loqui in amplectendo tutiorem partem , sed de securitate formali conscientisc in operando cum morali ccrtitudine sine dubio practico ; nam si de materiali securitate loqui intendisset , utique dcclarassel, omnes voces imperativi modi prscccptum denotare , quod materialiter tutius procul dubio fuisset ; at Pontifcx dixit cssc intclligcnda verba imperativa tantum illa , quac talia videbantur ex w vcrbi, nempe ob verborum expressionem, i>el saltem ratione materiaj. Ca?terum inquit : Licetfralres non ad omnium, quce ponuntur inrcgula sub vcrbis impcrativimodi sicut adpra>cepioru?n, scu prazccpiis wqiiipollcntiuin, observan- tiatn icncantur , cxpcdit iamen ad obscrvandam puritaicm rc- (julcr. , ctrigorcm , quod ad easicut ad wquipolle/itia praceptis sc novcrint obligatos, qucc hic infcrius adnotanlur. Et post barc Papa, quae tanquam pracccptam babenda csscnt, adnotavit. Ita respondet ad banc Clemcntiuani P. Euscbius Amort.
DE C03VSCIENTIA. :o
Sed ego aliam responsioncm addo ihagis convincenlem. Casus erat, ut in eodem textu legitur : Antecedentcr a fratribus fuerat dnbitatum , an regula tantum ad vota paupertatis, castitatis, et obcdicntiae obligaret ; sed Nico- laus III. Papa jain declaraverat obligare etiam ad illacon- silia evangelica-, quaein regula exprimebantur verbis obli- gatoriis praecepti , vel praccepto acquipollentibus. Deinde fratrcs Clementem Y. supplicarunt , ut eis declararct , Qucc censeri dcbcant prceceplis cequipollcntia? Idcirco Cle— mens, priusquam cxplicassct ea , quae pra?ceptis aequipol- lemia videbautur ex vi verborum , et ralione gravis mate— riae de qua agebatur , praemisit illa veiba, ad vitandos gra- rcs rcmorsus conscicnlice, pars securior est tenenda. Itaque eo casu non agebatur de duabus partibus seque probabi— libus , sed tantum an adessetobligatio illam sequendipar- tem , quae juxta regulae rigorem , et juxta id, quod Nico- laus III. jam declaravcrat , non tantum tutior, sed erat unice tuta ; cum jam constabat, regulam cx vi verborum, et gravitatis materiae obligare ad observanda tanquam praecepta, non solum principalia tria vota religionis , sed eliam consilia evangelica , quae in regula exponebantur , et ideo ipsa praeteriri non poterant sine gravi conscientipe remorsu. Hinc dixitClemens, ad vitandos hujusmodi re- morsus , tenendam esse securiorem partem , quae reipsa erat unice vera, ct unice secura ; et ex alia parte nullae ra- tiones suppetebant, quac transgressionem illorum consilio- rum a gravi culpa cxcusare valebant.
Tandem quoadcap. Juvenis. 3. deSponsal., casus fuit, quod juvenis quidam septennis puellam quamdam duxit, qua mortua , postea cum consobrina illius alias nuptias contraxit. Hinc , suborlo dubio, an primum matnmo- nium fuisset invalidum ob aetatis septennis impotentiam , Eugenius III. praecepit , ut vir a pracfata consobrina sepa- raretur , propter honeslalem Ecclesiac , subjungens : Quia igitur in his, quce dubia sunt , quod ccrtius cxistimamus, tcncre dcbcmus ctc. Ilis positis, dicimus I., Ponlificem jure sepa- rationem praccepissc, non , quia putavit in opinionibus dubiis semper tutius tenendum esse , sed quia separatio- necessaria erat ad scandala vitanda, atque Eeclesiae liones tatem sartam tectam servandam. DicimusII. quod Papa ,
8o LIB. I. TR ACT. I.
proferendo verba , Quod cerlius cxistinianms , lcncrc dehc- mus , niinime iddixit respectu Juvenis , qui utique bene conscius erat, si tempore primi conjugii potens vel impo- tens esset ; sedrespectu judicumquiin foro, cum partium rationes sunt dubiae, procul dubio , quod ceriius est , sc- qui tenentur; proindeque dixit, certius, ( non tutius) nem- pe quod ipse Papa certius judicabat , separationem impo- nendam esse, quia adbuc persistebat dubietas valoris primi matrimonii, pro quo possessio potius stabat. Quid autem inter boc, et quacstionem nostram , ubi de foro in- terno agitur , et non de dubio facti , sed de opinione aeque probabili ? Hinc patet ,[quod omniadubia ad textum casus pertinentia erant dubia practica , et facti, quae nullo ex reflexo principio deponi poterant.
Tanto magis , quod ipsi Pontifices in dubiis speculati- vis liac regula tenendi partem tutiorem non semper usi fuerunt. Adrianus YI., utrefert Domin. Sotoin 4- dist. 27. quaest. 1. a. 4-, non obstante quod ipse oppositum senti- ret, dispensavit in quodam matrimoniorato, tantummodo sententiae Cajetani confisus. Praeterea in cap. Laudabilem , de Frigid. et nial. babetur, Pontificem cuidamconjugi, qui dubius eratde potentia ad copulam, concessisse, ut eam per triennium experiretur. Si lex dubia semper est sei vanda, ut volunt adversarii, ettunc dubium vertebat , anmulier illa essetaliena , quomodo Pontifex viro illi permitterepoterat per trienniuin ad eam accedere, etcopulam experiri ? Adde, quodsi lex isla essetuniversalis sequendi incunctis dubiis, etiam speculativis , tutiorem partem , sequeretur, ne pro- babiiissimamquidem teneri posseopinionem, qutt utique non est tutior ,sed intrafinesprobabililatis manet ; sed boc dici nequit , cum proscripta sit ab Alexandro "S III. propo- sitio , quae dicebat : Non licct scqui opinioncm vcl intcr pro- babiles proiahilissimam. Adde , quod etiamsi esset res du- bia , an praelata rcgula canonum intelligenda sit de omni- bus dubiis, et non tantum de dubiis practicis , rationes ipsac , quibus sat clare probatum est, legem dubiam , ut- pote non satis promulgatam , non obligare , eaedem pro- bant, banc canonum rcgulahi non esse legem univcrsalcm quoad onmia dubia , sed tantum quoad dubia facti, ct practica.
DE CONSCIENTIA. 81
Denique,ut praesenti puncto fuiem imponamus, qiuero, ( et ad lianc rationem quaniprofcrani , ignoro quid respon- deri possit ) : Quid canones praecipiunt? praecipiunt in du- biistutiorem viam esseeligendam.Dicitur itaque, m dubiis, sed si non simus in dubiis ? Quid obstat regula illa, si liomo alicui principio certo innititur? Tunc sibi jam format con- scientiam moraliter ccrtam de lionestate actionis,et a fini- bus dubietatis egreditur , nec ampliusdici potest eum esse in dubiis. Prscterea ipsimet adversarii concedunt , proefa- tain regulain sequendi partein tutiorem locumnonbabere in materia justitia?; at si regula canonum sequendi quod est tutius,esset universalis pro omnibus dubiis,etiam qui legitime rem possidet , in dubio , an res sit aliena , de illa expoliari teneretur; sed D. Augustinus in can. Si virgo 34. q- 1. contrarium docet , inquiens : Injiue prccdiorum tamdiu quisquc boncejidei possessor rectissime dicitur^ quam- diu se possidere ignorat alienum.
Q^jiciunt V. decisioncm cujusdam concessus episcopo- rum Gallorum , ubi fuit decretum , in opinionibus a?que probabilibus tutiorem partem esse tenendam. Horum tan- torum praesulum auctoritatem magnopere veneror , sed omnes docent, auctoritatem extrinsecam sapientum magni non posse esse ponderis, ubi intrinscca ratio certa videtur, et convincens ; tanto magis , cum ipsa sufficienti aliorum au- ctoritate non destituatur. Ego autem animadverto , quod pro nostra sententia non minor quam pro opposita extat auctoritas extrinseca, imo valde major. Ncc negari potest, nostram sententiam saltem per octoginta , aut etiam nona- ginta unnos circiterfconimunem fuisse apud moralis scientise auctores , quos inter plurimi fuerunt cardinales , episcopi , universitatum doctores , et signanter plures magistri ciomi- nicanae religionis, in qua semper magna doctrina floruit. Hic brevitatis causa omitto cunctorum ipsorum nomina , et suarum propositionum citationes adnotare , quas jam attulimmeoOpusculoseorsimedito, cui titttlus : DclV Uso modcrato dcllopinionc cgualcmenle probabilc.
Nec valet dicere , horum auctoritatem , in liac materia paruin sestimandam esse, etiam a me , dum ipsi habentur a me tanquam decepti , cum ad nostram tuendam senten- tiam innixi sunt principio illi, quod egomet reprobavi : Qui
82 LIB. I. TRACT. I.
probabiliter agit , prudenter agit. Jam dixi sub initio disst. - tationis hujus , quod tale principium solum , et per se di- recte sumptum, non estsufticiens ad cohoncstandum usum opinionls a?que probabilis. Attamen adverto , jam plures auctores (ut supra vidimus) pro nostra sententia tntanda innixos fuisse eidem nostro principio , nempe quod lex dubia non potest obligare. Prreterea dico, quod ncc etiam illi auclores solo pircfato principio illo , Qui probabilitcr agit, etc. utebantur. Et sic rem confero : auctores illi ex una parte jam fatebantur , quod ad licite operandum necessaria esset moralis certitudo de bonestate actionis. Contra vero ipsimet auctores cadem nostra principia in suis operibusin diversis locis jam statuerunt, nempe , quod lex non suf- ficienter promulgata non obligat : et quod ubi bbcrtas possidet, lexincerta nequit certam inducere obligationcm , ex illo principio adeo ab ipsis acclamato , quod In dubio mclior est conditio possidentis. Ergo si de hujusmodi princi- piis,loquendo de opinionum probabilium usu, expi^^am non faciebant mentionem , saltem ea indubitanter suppo- nebant. Quapropter juste censendum , quod ipsi dicto illo , Qui probabilitcr agit, prudenter agit , potius utebantur tan- quamcorollario quodam,siveconsequeniia,qua?aprincipiis reflexis inferebatur. Tanto magis, quod ba?c materia opi-